Νεοελληνική Γραμματική και Συγκριτική (“Αντιπαραθετική”) Ανάλυση, Τόμος Β

Ενώ ο πρώτος τόμος του έργου απευθύνεται σε αρχάριους σπουδαστές, ο δεύτερος τόμος απευθύνεται σε προχωρημένους προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς στην αρχή της μαθητείας-τους. Ο πρώτος τόμος δέν προϋπέθετε γλωσσολογικές γνώσεις. Ο δεύτερος προϋποθέτει την εξοικείωση με το περιεχόμενο του πρώτου, και την εξάσκηση με τις συνοδευτικές ασκήσεις. Τούτος ο τόμος έχει τους εξής στόχους:

1. Να εισαγάγει τους σπουδαστές στη φωνολογική ανάλυση με βάση κάπως απλουστευμένο το “κλασικό” μοντέλο της γενετικής σχολής με ευκαιριακές αναφορές στις πιό πρόσφατες εξελξίξεις.
2. Να εξασκήσει σε φωνολογική σύγκριση του συστήματος της νέας ελληνικής με τα συστήματα των γλωσσών που ενδιαφέρουν περισσότερο στην Ελλάδα, δηλαδή των αγγλικών, των γαλλικών, των γερμανικών, και των ιταλικών. Σε διάφορες περιπτώσεις γίνεται σύγκριση και με φωνολογικά φαινόμενα της αρχαίας ελληνικής.
3. Να παρουσιάσει συστηματική σύγκριση ανάμεσα σ’ αυτές τις γλώσσες της ορθογραφικής και της φωνητικής μορφής των ελληνογενών διεθνισμών, δηλαδή διεθνισμών που στηρίζονται ενόλω ή ενμέρει σε αρχαία ελληνικά λεξικά στοιχεία, παραθέτοντας και πίνακες για τις σχετικές συγκρίσεις.
4. Να υποδείξει την αξιοποίηση της φωνολογικής ανάλυσης στη γλωσσοδιδαχτική.
5. Να οδηγήσει τους σπουδαστές ν’ αγαπούν και να σέβονται τις φυσικές γλώσσες (όχι, βέβαια, και τις διάφορες καθαρεύουσες).

Όπως δηλώθηκε και στον πρώτο τόμο, έτσι κι εδώ δηλώνεται οτι η αντιμετώπιση των ασκήσεων είναι απαραίτητη για την ουσιαστική κατανόηση της ύλης, κάτι που βέβαια δέν ισχύει μονο για την επιστήμη της γλωσσολογίας. Μάλιστα, ορισμένες θεωρητικές τοποθετήσεις παρουσιάζονται (μόνο) στο τεύχος των ασκήσεων σε συνδυασμό με τη σχετική άσκηση. Δυστυχώς διαπιστώνω πως απο τον πρώτο τόμο διατίθενται πολλαπλάσια αντίτυπα του θεωρητικού μέρους απ’ ότι του τεύχους των ασκήσεων. Εδώ τα δύο μέρη, το θεωρητικό και το πραχτικό, παρουσιάζονται ενωμένα σ’ έναν τόμο.
Όπως συνέβηκε με τον πρώτο τόμο, έτσι και ο δεύτερος είναι αποτέλεσμα πολύχρονης πείρας σε διδασκαλία προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών. Η αντιπαράθεση μαζί-τους συνέβαλε ουσιαστικά στη διαμόρωση του περιεχομένου, και σ’ αυτούς οφείλεται το δεύτερο μέρος, το μέρος των ασκήσεων. Εφόσον πρόκειται για διδαχτικό εγχειρίδιο, βασικές ιδέες επαναλαμβάνονται σε διάφορα μέρη του έργου με απλούστερη ή περισσότερο τυπική διατύπωση, ώστε να εντυπωθούν πληρέστερα στο σπουδαστή. Ένα μέρος της παρουσίασης, όπως το κεφάλαιο για τις διαδικασίες της συλλαβικής δομής, στηρίχτηκε στο μοντέλο που παρουσιάζεται στο μικρό εγχιειρίδιο του S. Schane.
Σάν συνέχεια του δεύτερου τόμου συστήνεται το εγχειρίδιο της M. Nespor, που υπάρχει και σε ελληνική προσαρμογή απο τη συγγραφέα με τη συνεργασία της Α. Ράλλη. Το εγχειρίδιο αυτό απευθύνεται σε μεταπτυχιακούς φοιτητές, και προορίζεται για την εισαγωγή-τους στην πιό πρόσφατη εξέλιξη της θεωρίας: μή γραμμική φωνολογία. Ελπίζω ν’ ακολουθήσει και τεύχος ασκήσεων αυτού του έργου.
Καθώς το θέμα είναι αρκετά δύσκολο, προτιμήθηκε η χρήση ύφους απλού και κατανοητού, που να μήν απέχει πολύ απο τον προφορικό λόγο.

Πίνακας Περιεχομένων

1 Οικονομία – πλεονασμός

1. Ανάγκη πλεοναστικών χαρακτηριστικών – ανάγκη οικονομίας
2. Παραδείγματα πλεονασμού στη φωνολογία
3. Xρησιμότητα του πλεονασμού, διακριτότητα
4. Επιπτώσεις για τη διδασκαλία

2 Περιορισμοί

1. Γενικά
2. Περιορισμοί τμημάτων
3. Περιορισμοί ακολουθίας
4. Περιορισμοί και εκμάθηση ξένων γλωσσών
5. Περιορισμοί και δάνεια

3 Αφομοίωση

1. Γενικά
2. Μηχανισμός της αφομοίωσης. Συνάρθρωση και αφομοίωση
3. Τί είδους φθόγγοι συμμετέχουν στην αφομοίωση
4. Ολική / μερική αφομοίωση
5. Αφομοίωση εξ επαφής / αφομοίωση απο απόσταση
6. Αφομοίωση σάν φαινόμενο λέξης / σάν φαινόμενο φράσης
7. Κατεύθυνση της αφομοίωσης
8. Ορολογία για την κατεύθυνση
9. Είδη αφομοίωσης
10. Περιστασιακά / συστηματικά φαινόμενα
11. Αφομοίωση και Ουδετέρωση (neutralization, Neutralisierung, neutralisation, neutralizzazione)
12. Δημιουργία περιορισμών
13. Αφομοίωση και εκμάθηση δεύτερης γλώσσας. Δυσκολίες και διευκολύνσεις

4 Ανομοίωση

1. Γενικά
2. Περιορισμοί στα σύμφωνα
3. Περιορισμοί στα φωνήεντα. Αύξηση της διακριτότητας
4. Προβλήματα στην εκμάθηση ξένων γλωσσών

5 Αντιθέσεις φωνημάτων. Συλλαβική δομή

1. Σχετική συχνότητα των φωνημάτων
2. Τα φωνήματα σε συνδυασμούς και αντιθέσεις. Θεωρία του Jakobson
3. Τύποι συλλαβών. Διαφορές ανάμεσα σε γλώσσες
4. Συλλαβισμός και χωρισμός λέξεων
5. Συλλαβική δομή και κατανόηση του μηνύματος
6. Ανασυλλαβισμός

6 Διαδικασίες συλλαβικής δομής (syllable structure processes)

1. Συλλαβική δομή ΣΦ
2. Διαδικασίες ευνοϊκές προς τη συλλαβική δομή ΣΦ
3. Διαδικασίες αντίθετες προς τη δημιουργία συλλαβικής δομής ΣΦ
4. Δημιουργία νέων τύπων στις λέξεις

7 Φωνολογικές πολυσημίες (δισημίες, τρισημίες) (phonological ambiguities)

1. Γενικά
2. Φωνολογικός τομέας
3. Δισημίες και ορθογραφία

8 Επισκόπηση και φωνολογικές παραλλαγές

1. Ελεύθερες ποικιλίες
2. Διαλεκτικές ποικιλίες

9 Διαφωνημική σύγκριση. Σύγκριση ανάμεσα σε γλώσσες

1. Φθόγγοι / φωνήματα
2. Αντιστοιχία και αναντιστοιχία φωνημάτων ανάμεσα σε γλώσσες
3. Παράρτημα. Δυαδικότητα και διαβάθμιση

10 Σύγκριση ορθογραφικών συστημάτων

1. Εισαγωγικά
2. Λάθη απο διάβασμα
3. Κεφαλαία – μικρά γράμματα: αιτίες απόκλισης
4. Κατηγορίες αν(αν)τιστοιχίας
5. Πρόσθετα λάθη απο διάβασμα
   1
6. Αντιπαράθεση των νεοελληνικών γραμμάτων με τα γράμματα άλλων γλωσσών
7. Επίδραση απο το γραφικό σύστημα άλλων γλωσσών
8. Παραπλάνηση απο γνώση των αρχαίων ελληνικών
9. Τονικά σημάδια

11 Αφαίρεση (abstraction)

1. Εισαγωγικά
2. Αφαίρεση στη γλωσσική ανάλυση
3. Επιμέρους ή γενικοί κανόνες; Μία ή πολλές κατηγορίες;
4. Θεωρητικές προϋποθέσεις
5. Διάγραμμα φωνολογικής ιστορίας (“παραγωγής”) (derivational history)
6. Εφαρμογή των κανόνων και διαλεκτικές ποικιλίες
7. Κι άλλες εξαιρέσεις, λόγιες και μη

12 Αφηρημένη απεικόνιση: “Στατική / δυναμική” παρουσίαση (static / dynamic presentation)

1. Διαφορετικές παρουσιάσεις των αλλοφωνικών ποικιλιών. Διατύπωση κανόνων
2. Σχέσεις φωνημάτων. Πέρασμα απο φώνημα σε φώνημα
3. Αλλόμορφα. Παραγωγή (Allomorphs / Derivation) | Επικάλυψη αλλόφωνων (Overlapping of allophones) | Φωνολογικές σχολές (Phonological schools)
4. Ιστορία των φωνολογικών σχολών
5. Αφηρημένη απεικόνιση και περιορισμοί ακολουθίας

13 Μορφοφωνολογία (morphophonemics)

1. Γενικά
2. Ποιός τύπος σά βάση της ανάλυσης: Α. Η αρχή της εις άτοπον απαγωγής (reductio ad absurdum)
3. Γενική ισχύς των κανόνων
4. Γενική διατύπωση: γενίκευση (generalization)
5. Συνταχτικές σχέσεις και φωνολογία: Αφομοίωση στη συμπροφορά (sandhi)
6. Ποιός τύπος σά βάση της ανάλυσης: Β. Οικονομική εκπροσώπηση
7. Περιορισμός των κανόνων: όχι υπερβολικά “ισχυροί” κανόνες (not too powerful rules)
8. Νοητικό ή Θεωρητικό λεξικό (lexicon). Απλούστευση του λεξιλόγιου
9. Κριτήρια για την ορθότητα των κανόνων
10. Προς πιό αφηρημένη απεικόνιση
11. Γλωσσικοί κανόνες και δάνεια
12. Θεωρητική ανάλυση και εκμάθηση ξένων γλωσσών

14 Περισσότερο ρητή διατύπωση (explicit formulation). Σύμβολα και διακριτικά χαρακτηριστικά (distinctive features)

1. Διακρίσεις φθόγγων (φωνητικών τμημάτων)
2. Σύμβολα
3. Κανόνες και συμβολισμός-τους
4. Παράρτημα. Πίνακας των διακριτικών χαρακτηριστικών (distinctive features) των συμφώνων

15 Ελληνογενείες διεθνισμοί (internationalisms) στις νεότερες γλώσσες
0. Α – Πρώτο μέρος. Η αρχαία ελληνική κληρονομιά

1. Αναγνωρισιμότητα των διεθνισμών
2. Σημασιολογικές και μορφολογικές αποκλίσεις
3. Διευκόλυνση απο τους διεθνισμούς – προφυλάξεις
4. Η μορφή των ελληνογενών διεθνισμών

Β – Δεύτερο μέρος. Ισοδυναμία γραμμάτων – φθόγγων

1. Γενικά
2. Διαφορές γραφής κατα την αρχαιότητα
3. Συγκρίσεις. Νέα ελληνικά – άλλες γλώσσες
4. Αντιστοιχίες στη γραφή των φθόγγων

Εισαγωγή

1. Οικονομία – πλεονασμός
Ασκηση 1. Γενικές ερωτήσεις στον πλεονασμό
Ασκηση 2. Εκμετάλλευση του πλεονασμού στη γλωσσική διδασκαλία

2. Περιορισμοί
Ασκηση 3: Εξέλιξη παλιότερων μορφών – προσαρμογή των δανείων
Ασκηση 4: Απροσάρμοστα δάνεια: καθαρευουσιανισμοί και άλλες ξένες επιδράσεις
Ασκηση 5: Σύγκριση με άλλες γλώσσες

3. Αφομοίωση
Ασκηση 6: Αρχαία ελληνικά: πρόθημα «μέσα»
Ασκηση 7: Ιταλικά: αρνητικό μόρφημα
Ασκηση 8: Ιταλικά: Διπλά σύμφωνα
Ασκηση 9: Νέα ελληνικά, νοτιοανατολικές διάλεκτοι: διπλά σύμφωνα στη φράση
Ασκηση 10: Αγγλικά: k/k
Ασκηση 11: Τούρκικα: Ουρανικά και υπερωικά σύμφωνα
Ασκηση 12: Νέα ελληνικά: Ουρανικά και υπερωικά σύμφωνα
Ασκηση 13: Γερμανικά – ελληνικά: x/c
Ασκηση 14: Ρώσικα: ουρανωμένα σύμφωνα
Ασκηση 15: Γιαπονέζικα: ουρανωμένα σύμφωνα
Ασκηση 16: Νέα ελληνικά: Φατνιακά / φατνοουρανικά σύμφωνα
Ασκηση 17: Ισπανικά g/γ
Ασκηση 18: Ιταλικά: k/x στα λαϊκά τοσκάνικα
Ασκηση 19: Ιταλικά: s/z
Ασκηση 20: Νέα ελληνικά: συνοπτικό θέμα των ρημάτων
Ασκηση 21: Νέα ελληνικά: ρινικό και άηχο κλειστό
Ασκηση 22: Τούρκικα: παρελθοντικό μόρφημα
Ασκηση 23: Αγγλικά: Ερρίνωση
Ασκηση 24: Γιαπονέζικα: Ερρίνωση
Ασκηση 25: Γιαπονέζικα: Αποφωνοποιημένα φωνήεντα
Ασκηση 26: Νέα ελληνικά: Αποφωνοποιημένα φωνήεντα
Ασκηση 27: Γερμανικά: Umlautung (γαλλ. métaphonie, «μεταφωνία»)
Ασκηση 28: Τούρκικα: «Αρμονία φωνηέντων» (Vowel harmony)
Αφομοίωση και ουδετέρωση
Ασκηση 29: Νέα ελληνικά: s/z
Ασκηση 30: Βουλγάρικα: Τελικά σύμφωνα, ενικός – πληθυντικός

4. Ανομοίωση (dissimilation)
Ασκηση 31: Νέα ελληνικά: Διαφορές στα δύο θέματα του ρήματος
Ασκηση 32: Αρχαία ελληνικά: Παρακείμενος στα κλασικά ελληνικά

5. Αντιθέσεις φωνημάτων. Συλλαβική δομή
Ασκηση 33: Συλλαβισμός στην προφορά. Συλλαβισμός στην παραδοσιακή ορθογραφία
Ασκηση 34: Ιεράρχηση φωνημάτων. Συλλαβική δομή
Ασκηση 35: Συλλαβική δομή και κατανόηση του μηνύματος

6. Διαδικασίες συλλαβικής δομής
Ασκηση 36: Παραγωγή λέξεων και φράσεων απο φωνολογική άποψη
Ασκηση 37: Αγγλικά (αμερικάνικα): Τονισμένα / άτονα φωνήεντα
Ασκηση 38: Ιταλικά: μακρά και βραχέα φωνήεντα
Ασκηση 39: Γερμανικά: Τονισμένα / άτονα φωνήεντα
Ασκηση 40: Νέα ελληνικά: μακρά / βραχέα φωνήεντα
Ασκηση 41: Νέα ελληνικά: εναλλαγή αρχικού φωνήεντος / ∅, μεσαίο φωνήεν / ∅
Ασκηση 42: Νέα ελληνικά: Πρόθημα που δηλώνει ΠΑΡΕΛΘΟΝ στα ρήματα
Ασκηση 43: Αγγλικά: Δασέα και αδάσυντα σύμφωνα
Ασκηση 44: Γερμανικά: Δασέα και αδάσυντα σύμφωνα

7. Φωνολογική πολυσημία
Ασκηση 45: Δισημίες (αμφισημίες, ambiguities)
8. Φωνολογικές παραλλαγές
Ασκηση 46: Φωνολογική επισκόπηση της νέας ελληνικής. «Φωνήματα επιφάνειας» (surface phonemes)
Ασκηση 47: Ιταλικά: ημίφωνα
Ασκηση 48: Γερμανικά: ποικιλίες του r
Ασκηση 49: Νέα ελληνικά: ηχηρά κλειστά σύμφωνα
Ασκηση 50: Σύγκριση και προβλήματα εκμάθησης

9. Διαφωνημική σύγκριση (interphonemic Approach)
Ασκηση 51: Υποκαταστάσεις (substitutions) στα φωνήεντα
Ασκηση 52: Υποκαταστάσεις (substitutions) στα σύμφωνα
Ασκηση 53: Υποκαταστάσεις (substitutions) στα ημίφωνα
Ασκηση 54: Πρόβλεψη λαθών
Ασκηση 55: Υποκαταστάσεις σε ηχηρά κλειστά σύμφωνα και σε συνδυασμούς ρινικών και κλειστών στοματικών συμφώνων
Ασκηση 56: Παράδειγμα λύσης φωνολογικού προβλήματος και διαφωνημικής σύγκρισης: Φθόγγοι c/x στα γερμανικά και στα ελληνικά
Ασκηση 57: Πρόβλεψη σε θέματα τόνου
Ασκηση 58: Πρόβλεψη με βάση τους περιορισμούς. Εξέλιξη παλιότερων μορφών – προσαρμογή των δάνειων
Ασκηση 59: Πρόβλεψη με βάση τους κανόνες της αφομοίωσης: πρώτο μέρος
Ασκηση 60: Πρόβλεψη με βάση τους κανόνες της αφομοίωσης: δεύτερο μέρος
Ασκηση 61: Πρόβλεψη με βάση τους κανόνες της ουδετέρωσης
Ασκηση 62: Πρόβλεψη με βάση τους κανόνες της ανομοίωσης
Ασκηση 63: Πρόβλεψη με βάση τις ελεύθερες ποικιλίες

10. Σύγκριση ορθογραφικών συστημάτων
Ασκηση 64: Λάθη απο άκουσμα και πρόσθετα λάθη απο διάβασμα

11. Αφαίρεση
12. Αφηρημένη απεικόνιση
Ασκηση 65: Αγγλικά: μόρφημα του πληθυντικού
Αφαίρεση και υποκείμενες απεικονίσεις
Ασκηση 66: Νέα ελληνικά: Ουσιαστικά
Ασκηση 67: Αρχαία ελληνικά: συνοπτικό /μή συνοπτικό θέμα των ρημάτων
Ασκηση 68: Αρχαία ελληνικά: «τρίτη» κλίση
Ασκηση 69: Νέα ελληνικά: Ονομασίες δέντρων

13. Μορφοφωνολογία
Ασκηση 70: Ουδετέρωση, μεταφωνία (Umlautung), και αφομοίωση στα γερμανικά: συγγενικοί τύποι ονομάτων
Ασκηση 71: Νέα ελληνικά: οριστικό άρθρο, κλιτικά, ρηματικά μόρια
Ασκηση 72: Γαλλικά: αρσενικά / θηλυκά επίθετα
Ασκηση 73: Νέα ελληνικά: επίθετα
Μορφολογικές πληροφορίες για τη φωνολογική ανάλυση
Ασκηση 74: Ιταλικά: s/z σε συνάντηση μορφημάτων
Ασκηση 75: Νεοελληνικό ρήμα: ενεργητική φωνή

14. Ρητή διατύπωση (explicit formulation)
Ασκηση 76: Επαναδιατύπωση προηγούμενων ασκήσεων

15. Ελληνογενείς διεθνισμοί
Ασκηση 77: Ελληνογενείς διεθνισμοί

Bιβλιογραφία
Ευρετήριο Όρων
Index
Ευρετήριο Ονομάτων – Name’s Index
Ευρετήριο Γλωσσών
Σύντομο βιογραφικό