Όρους Άθω -γης και θαλάσσης περίμετρον- χαρτών μεταμορφώσεις

Προλεγόμενα
Το Όρος στους χάρτες
Όρους Αθω γης και θαλάσσης περίμετρον ή με άλλα λόγια, Χάρτες του Όρους Αθω και μάλιστα μεταμορφούμενοι. Είναι μια αφιερωματική έκδοση της Εθνικής Χαρτοθήκης με την οποία επιχειρείται, για πρώτη φορά, μια καθαρά χαρτογραφική προσέγγιση και περιήγηση του Αθω μέσα από τις απεικονίσεις του σε χάρτες. Μια διαχρονική διά των χαρτών αιώρηση στο Αγιον Όρος, μια περιπλάνηση στις γεωγραφικές απεικονίσεις, ανά τους αιώνες και τους χάρτες στη σπουδαία αυτή νήσο όχι μόνον του «γεωγραφικού», αλλά και του «νοητού» και «ηθικού» μας. Είναι άλλωστε αυτό το Όρος, μέλος ανατολικό του περίφημου τριδάκτυλου της Μακεδονίας, το ψηλότερο βουνό στο κέντρο της, η κυρίαρχη αναφορά των ναυτικών στο βόρειο Αιγαίο, μαζί με τον Όλυμπο, όπως ακριβώς και αναφέρεται από πολλούς περιηγητές και γεωγράφους. Από εκεί πέρασε ο ασιάτης βασιλιάς για να κατέβει στο νότο της Ελλάδας, χωρίζοντας με διώρυγα τον αθωνικό δάκτυλο και κανόντάς τον πάλι «νησί» όπως πιστεύει ότι ήταν τέτοιο ο αναγεννησιακός νησολόγος, πριν κάποιον μεγάλο αρχαίο σεισμό που τον ξαναένωσε με τη μακεδονική ξηρά. Εκεί εγκαταστάθηκαν σε μοναδική παγκόσμια πολιτεία οι μοναχοί, εκεί ταξίδευσαν και χαρτογράφησαν τα μεγάλα ονόματα των χαρτογράφων της παγκόσμιας γεωγραφίας των ηπείρων, των νήσων και των θαλασσών. Αυτήν τη «νήσο», που όπως όλα τα νησιά προσεγγίζεται μόνον από τη θάλασσα, μεγέθυναν σε χάρτες χαρτογράφοι όλων των μεγάλων σχολών, όλων των εποχών από τότε που υπάρχει το Αγιο Όρος, αλλά και που άλλοι με τον τρόπο τους αγνόησαν. Σε αυτή λοιπόν τη μοναδική και θαυμαστή «νήσο» αφιερώνεται ο τόμος αυτός, με τον οποίο η Εθνική Χαρτοθήκη γιορτάζει τα 5 χρόνια από την ίδρυση και λειτουργία της.

Το περιεχόμενο

Δεκαέξι μέρη, φαινομενικά ανεξάρτητα μεταξύ τους, συνθέτουν το περιεχόμενο. Όμως, τα δεκαπέντε επιμέρους κεφάλαια ανελίσσονται γύρω από το κεντρικό κύριο θέμα, έτσι ώστε στο τέλος να δημιουργείται, πιστεύω, μια ομοιογενής και εσωτερικά συμβατή εικόνα για τη χαρτογραφία του Αγίου Όρους. Η προσέγγιση που ακολουθείται εδώ, ως πρώτη άλλωστε, δε θα μπορούσε παρά να είναι «εισαγωγική» και «πανοραμική». Είναι, θα έλεγα, μια διερευνητική, προσέγγιση. Το εύρος της χαρτογραφικής ματιάς, όπως αποτυπώνεται στους χάρτες, που περιλαμβάνονται στα διάφορα κεφάλαια, ποικίλλει από την περιγραφική μέχρι τη συγκριτική και από την προβολική μέχρι την εμπειρική. Από την ιδεολογική υπόθεση μέχρι την τηλεπισκοπική εικονικότητα και από τις διακοσμητικές εμφάσεις και τις εικαστικές αποδόσεις, στις αυστηρές και επιστημονικές θεωρήσεις. Όλα τα θέματα εδώ, αλληλοσυνδεόμενα και αλληλοσχετιζόμενα φαίνεται να δημιουργούν ένα συνολικά ομοιογενές σύνολο, ένα πολύπτυχο χαρτογραφικό πανόραμα που απευθύνεται κατ’ αρχήν στο ευρύ κοινό αλλά ταυτόχρονα επιθυμεί να ελκύσει και το ενδιαφέρον των ειδικών.
Το κεντρικό θέμα, Όρους περιμέτρου μεταμορφώσεις, ασχολείται με τις διαχρονικές αλλαγές της απεικόνισης της θέσης, της μορφής και του μεγέθους της χερσονήσου του Αθω μόνου, αλλά και σε σχέση με τις άλλες δύο χερσονήσους που όλες μαζί συνθέτουν το μοναδικό και εξόχως αντιπροσωπευτικό χαρτογραφικό πρότυπο σύστημα των τριών χερσονήσων, το περίφημο τριδάκτυλο. Από ένα μέγα πλήθος χαρτογραφικών απεικονίσεων, διαφόρων τύπων και προελεύσεων που καλύπτουν μια χαρτογραφική περίοδο σχεδόν 18 αιώνων, καταγράφονται και αναλύονται ενδιαφέροντα χαρτογραφικά χαρακτηριστικά και πρότυπα ενώ με τη βοήθεια των σύγχρονων αναλυτικών ψηφιακών επεξεργασιών, όπως πρωτοποριακά εφαρμόζονται στην Εθνική Χαρτοθήκη τα τελευταία χρόνια, γίνονται αποκαλυπτικές συγκρίσεις με τις σημερινές χαρτογραφικές απεικονίσεις.
Τα άλλα δεκαπέντε επιμέρους θέματα εντάσσονται σε τρεις ευρείς κύκλους χαρτογραφικής αναφοράς: τον θρησκευτικό, θα λέγαμε, κύκλο που αναφέρεται στην «ιερή» διάσταση των χαρτογραφικών αναπαραστάσεων και απεικονίσεων του Όρους. Το κεφ. Αθωνική ιερή χαρτογραφία, οι απαρχές, ασχολείται εισαγωγικά με το συναρπαστικό ζήτημα των προσκυνηματικών απεικονίσεων, στα όρια της ιερής «χαρτογραφίας» των όψεων και της εικονογραφίας της πίστης, το κεφ. Η Παναγιά στον χάρτη, αναλύει την «εσωτερική» χαρτογραφία της περίφημης εικόνας-χάρτη της Παναγίας Πορταΐτισσας, το κεφ. Ελλάδος ιερόν δίδυμον, σχολιάζει μια ενδιαφέρουσα δίδυμη απεικόνιση του Coronelli που συνδέει τον αρχαίο με τον χριστιανικό κόσμο μας, ενώ το κεφ. Αθω πρώτου φιλέλληνος σχεδιασμοί, με τον οποίο ολοκληρώνεται το πρώτο μέρος είναι ένα αφιέρωμα στα θαυμαστικά αθωνικά σκαριφήματα του Κρουσίου.
Ο δεύτερος κύκλος περί των χαρτών από την «ιστορική» εποχή της χαρτογραφίας, την πτολεμαϊκή διάσταση των αθωνικών απεικονίσεων μέχρι τη νησιωτική της χαρτογραφική υπέρβαση, τη ναυτική χαρτογραφική παράδοση και τις απεικονίσεις της νεώτερης εποχής, περιλαμβάνει το κεφ. Τριδακτύλου Αθως πτολεμαϊκός, μια σύνθεση από τις λεπτομέρειες του Όρους της δέκατης πινακίδας (Ελλάς) των εκδόσεων της πτολεμαϊκής Γεωγραφίας, το κεφ. Ο Αθως των νήσων, με τη νησιωτική αλληγορία των απεικονίσεων του Όρους στα γοητευτικά νησολόγια, ενώ στο ίδιο περί της νήσου κλίμα, στρέφεται το κεφ. Ου τόπος ή τόπος Όρους; με την ανάπτυξη της αινιγματικής ουτοπικής υπόθεσης. Η σημαντική παράδοση των ανάγλυφων σκιασμένων απεικονίσεων του Αθω, προϊόν θρησκευτικής αλλά και επιστημονικής δεξιοτεχνίας, κατά τους νεότερους χρόνους, εξετάζεται στο κεφ. Όρους ανάγλυφα και σκιάσεις, για το οποίο συντάσσονται νέες πρωτότυπες απεικονίσεις των φυσικών ηλιακών σκιάσεων του Αγίου Όρους, με τη χρήση νέων χαρτογραφικών τεχνολογιών, ενώ το δεύτερο μέρος κλείνει με το κεφ. Αθω πόνημα χαρτών αφιερωμένο στην αξιόλογη αποστολή Σεβαστιάνοφ, η οποία ανάμεσα στα άλλα, απέδωσε μια σειρά εξαιρετικών τοπογραφικών αθωνικών αποτυπώσεων, οι οποίες παρουσιάζονται για πρώτη φορά και μάλιστα επεξεργασμένες με τη χρήση νέων χαρτογραφικών τεχνολογιών.
Ο τρίτος κύκλος υποστηρίζει τις πιο επίκαιρες και ιδιαίτερες χαρτογραφικές «εικόνες» του Όρους και περιλαμβάνει κείμενα χαρτογραφικώς συναφή, σχετιζόμενα με τη σύγχρονη ταξινόμηση και διάδοση των χαρτών, τη γεωαναφορά τους, τη μικρογεωγραφία, το χωρικό περιβάλλον, τα τοπωνύμια. Το κεφ. Φύλλα χαρτών του Αθω συνθέσεις, παρουσιάζει την οργάνωση της χαρτογραφίας κατά φύλλα χάρτου, με τις «διανεμημένες» απεικονίσεις του Όρους σ’ αυτά, το κεφ. Όρους περιηγήσεων συντροφία, αναλύει την πολυπληθή «οικογένεια» των περιηγητικών-αναμνηστικών χαρτών του Όρους που τείνουν να αποτελέσουν ένα σχεδόν «ίδιον θέμα» στη σύγχρονη ελληνική χαρτογραφία «ευρέως κοινού», με τα πολύ ιδιαίτερα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το είδος. Στο κεφ. Μικροί αθωνικοί σχηματισμοί, το ενδιαφέρον στρέφεται στις μικρές οικιστικές συσσωρεύσεις που συμβάλουν στον πλουτισμό της συνολικής αθωνικής παράδοσης. Οι Από αέρα φωτοχώροι αγιορειτικών μονών είναι «φωτοεικόνες», που προέρχονται από εικαστικά επεξεργασμένες αεροφωτογραφίες των αγιορείτικων μονών, στις οποίες έχουν προσαρμοστεί οι κατόψεις τους ανηγμένες στην κλίμακα των αεροφωτογραφιών, ώστε να δημιουργείται μια νέα και ενιαία φωτοχωρική εικόνα του εγγύτερου περιβάλλοντος των μονών. Το κεφ. Όρους τοπωνύμια σε χάρτες, σχολιάζει το γενικότερα ενδιαφέρον θέμα των διαχρονικών μεταλλαγών των γεωγραφικών ονομάτων του Αθω, όπως μπορεί κανείς να συναγάγει από διάφορους χάρτες ποικίλων περιόδων και προελεύσεων. Τέλος το κεφ. Αθω γεωδαιτικό σημείωμα αναφέρεται σε ένα ειδικό θέμα, την «αυστηρή» αναφορά των επιστημονικά προσδιορισμένων θέσεων σημείων του Όρους στις διάφορες ελλειψοειδείς επιφάνειες αναφοράς που χρησιμοποιούνται στις επιστημονικές τοπογραφικές εφαρμογές της χώρας. Ξεχωριστά αναλύεται ο νέος χάρτης του Αγίου Όρους, ο οποίος συντάχθηκε με χαρτογραφική μεθοδολογία από την Εθνική Χαρτοθήκη ειδικά για το αφιέρωμα αυτό.
Εκτός από το κύριο και τα επιμέρους θέματα γίνονται και μερικές επιπλέον σύντομες αναφορές, συνήθως εντός του κεντρικού και των επιμέρους κειμένων, οι οποίες εστιάζονται σε επιλεγμένα αυτοτελή ζητήματα χαρτογραφικής αναπαράστασης, που είτε αποτέλεσαν αντικείμενα ξεχωριστού ενδιαφέροντος και μελέτης, είτε αξίζουν μεγαλύτερης διερεύνησης και εμβάθυνσης. Μερικά από αυτά είναι, ο σχολιασμός της αθωνικής οριογραμμής, η οποία συμπίπτει με τη «διχοτόμο» του σημερινού ελλαδικού γεωγραφικού χώρου, η ιδιαίτερη απεικόνιση του Όρους στη Χάρτα του Ρήγα, σε σχέση με τα δυτικά του πρότυπα, ο σχολιασμός του χάρτη του Ιωάσαφ Ιβηρίτη, οι χάρτες του Πορφύριου Ουσπένσκι, του Γεράσιμου Σμυρνάκη και οι αποτυπώσεις του Πέτρου Ιβάνοβιτς Σεβαστιάνοφ, η βέλτιστη προσαρμογή σε σημερινές τοπογραφήσεις της σπουδαίας τοπογραφικής αποτύπωσης του Choiseul-Gouffier στα τέλη του 18ου αι. του «λαιμού» της αθωνικής χερσονήσου, όπου και η διώρυγα του Ξέρξη, αλλά και οι σημειώσεις της διώρυγας σε διαχρονικά και τυπολογικά διάφορους χάρτες. Και τέλος, η καταγραφή της απαρχής μιας νέας περιπέτειας που αξίζει, νομίζω, να συνεχιστεί: ένα σχόλιο μεταλεγόμενο περί της νήσου Ουτοπίας, που ακροβατεί στο σχοινί μιας φαινομενολογικά προκλητικής «ομοιότητας» μεταξύ των ουτοπικών νησιωτικών αναπαραστάσεων των αρχών του 16ου αι. και της αθωνικής αναπαράστασης σε σπουδαίο νησολόγιο, μερικών δεκαετιών πριν, του τέλους του 15ου αι.

Περιεχόμενα:

• Προλεγόμενα, Ευάγγελος Λιβιεράτος
• Αγιορειτικής χαρτοθήκης γενέθλιον, Ιερομόναχος Ιουστίνος
• Αθω περιμέτρου μεταμορφώσεις, Ευάγγελος Λιβιεράτος
• Αθωνική ιερή χαρτογραφία. Οι απαρχές, Γιώργος Τόλιας
• Η Παναγιά στον χάρτη, Μαρία Παζαρλή, Ευάγγελος Λιβιεράτος
• Ελλάδος ιερόν δίδυμον, Σάββας Δεμερτζής
• Αθω πρώτου φιλέλληνος σχεδιασμοί, Μαρία Παζαρλή
• Τριδακτύλου Αθως πτολεμαϊκός, Νόπη Πλούτογλου (επιμέλεια)
• Ο Αθως των νήσων, Ευάγγελος Λιβιεράτος, Γιώργος Τόλιας
• Ου τόπος ή τόπος Όρους; Μαρία Παζαρλή, Ευάγγελος Λιβιεράτος
• Όρους ανάγλυφα και σκιάσεις, Χρυσούλα Μπούτουρα
• Αθω πόνημα χαρτών, Μαρία Παζαρλή, Νόπη Πλούτογλου
• Φύλλα χαρτών του Αθω συνθέσεις, Νόπη Πλούτογλου, Φωτεινή Παππά
• Όρους περιηγήσεων συντροφία, Νόπη Πλούτογλου, Ευάγγελος Λιβιεράτος
• Μικροί αθωνικοί σχηματισμοί, Γιώργος Σιδηρόπουλος
• Από αέρα φωτοχώροι αγιορειτικών μονών, Ελπίδα Δανιήλ, Κώστας Παπαδόπουλος (επιμέλεια)
• Όρους τοπωνύμια σε χάρτες, Μαρία Παζαρλή, Νόπη Πλούτογλου
• Αθω γεωδαιτικό σημείωμα, Κώστας Παπαδόπουλος, Δημήτρης Ρωσσικόπουλος, Ευάγγελος Λιβιεράτος
• Ένας νέος χάρτης του Αγίου Όρους, Χρυσούλα Μπούτουρα, Ευάγγελος Λιβιεράτος, Κώστας Παπαδόπουλος, Ειρήνη Τέκου
• Βιβλιογραφία, Xάρτες, Ευρετήριο