Χαλκιδική – Η εξέλιξη του οικιστικού δικτύου κατά την περίοδο 1912-1960

Χαιρετισμός του Νομάρχη Χαλκιδικής, Αργύρη Λαφαζάνη

Με χαρά και ικανοποίηση κρατώ στα χέρια μου το βιβλίο της κ. Μαρίας Λιλιμπάκη – Σπυροπούλου, αρχιτέκτονα μηχανικού, με θέμα «Εξελίξεις του οικιστικού δικτύου της Χαλκιδικής κατά την περίοδο 1912 – 1960».
Πρόκειται για μια επίμοχθη επιστημονική έρευνα, που έρχεται να καλύψει την απουσία ουσιαστικής συγγραφής και μελέτης για ό,τι αφορά την ιστορική γεωγραφία του τόπου και ειδικότερα των αγροτικών –κυρίως προσφυγικών– οικισμών της Χαλκιδικής στη νεότερη περίοδο.
Τα θέματα, που ερευνά η συγγραφέας και οι πληροφορίες που δίνει για την υπάρχουσα το 1912 κατάσταση και τις μετέπειτα δεκαετίες ως το 1960, προκαλούν το ενδιαφέρον όχι μόνον των ειδικών επιστημόνων, αλλά και των απλών πολιτών.
Παραμένουν ως βασικές αρετές του βιβλίου η σαφήνεια και η ακρίβεια στο λόγο. Ωστόσο πιο καταφανής είναι η αγάπη της κ. Λιλιμπάκη για τη Χαλκιδική, η επιστημονική μέθοδός της και ο μόχθος που κατέβαλε, ώστε να καταγράψει τις παραμέτρους φυσικού σχεδιασμού και να ανιχνεύσει την οικιστική πολιτική που εφαρμοζόταν κατά την περίοδο της αναφοράς της, 1912 – 1960.
Το βιβλίο αυτό εκδίδεται από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χαλκιδικής και ειδικότερα από το τμήμα Λαϊκής Επιμόρφωσης στα πλαίσια του προγράμματος Leader+.
Ευχαριστώ όλους όσους βοήθησαν και συνέβαλαν στη συγγραφή και έκδοση του βιβλίου, ειδικότερα όμως ευχαριστώ και συγχαίρω την επιστήμονα και συγγραφέα κ. Μαρία Λιλιμπάκη. Η προσπάθειά της να επισημάνει και να αναλύσει, κατά το δυνατό, τους παράγοντες που έπαιξαν προσδιοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του συγκεκριμένου οικιστικού δικτύου ήταν αναμφίβολα δύσκολο έργο και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο υπήρξε σαγηνευτικό για την ίδια.

Αντί Προλόγου

Η έρευνα που αφορά την περίοδο 1912- 1960 είναι σχετικά περιορισμένη για τη Χαλκιδική, περιοχή με την οποία συνδέεται ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Βόρειας Ελλάδας, ως παραθεριστές ή ακόμα και ως νέοι μόνιμοι κάτοικοι. Καθώς είμαι ένας από τους ανθρώπους αυτούς, θεωρώ υποχρέωσή μου απέναντι σε ένα τόπο που μας αποδέχεται φιλόξενα, να συμβάλω στο βαθμό των δυνατοτήτων μου, στη διερεύνηση της ταυτότητάς του και την ανάδειξη της φυσιογνωμίας του.
Η έρευνα με αντικείμενο την ιστορική εξέλιξη της χωρικής οργάνωσης ενός τόπου παρουσιάζει ενδιαφέρον σε βαθμό και μορφή που δεν μπορεί να προβλέψει κάποιος όταν ξεκινά μια τέτοια διαδικασία. Η εμπειρία και η γνώση που αποκτά στην πορεία, οι αναστολές μπροστά στα προσωρινά αδιέξοδα, η ικανοποίηση της αποδοχής και δημοσιοποίησης του έργου είναι μερικά απ’ όσα απομένουν σε προσωπικό επίπεδο πέρα από το επιστημονικό αποτέλεσμα. Η επικοινωνία με ανθρώπους που έχουν ανάλογα ενδιαφέροντα, κατά τη συγκέντρωση του αρχειακού υλικού, αντισταθμίζει την ούτως ή άλλως μοναχική πορεία της ατομικής εργασίας.
Καθώς το βιβλίο στηρίζεται στη Διδακτορική διατριβή που εκπόνησα στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ. θα ήθελα πέρα από κάθε τυπική υποχρέωση, να ευχαριστήσω τους καθηγητές, μέλη της Συμβουλευτικής Επιτροπής, Αλέκα Καραδήμου Γερόλυμπου, Κική Καυκούλα και Απόστολο Αρβανίτη, για την επιστημονική καθοδήγηση και την ενθάρρυνση που μου παρείχαν. Οι ουσιαστικές παρατηρήσεις τους, με πρόθεση πάντοτε καλοπροαίρετη, και η φιλική τους διάθεση με βοήθησαν να συστηματοποιήσω την εργασία μου και να κατανοήσω το ζητούμενο από μία μελέτη της κλίμακας αυτής.
Με την επιφύλαξη να έχω παραλείψει άθελά μου κάποιους, ευχαριστώ όσους συνέβαλαν με οποιοδήποτε τρόπο στην ολοκλήρωση της μελέτης και τη δημοσίευσή της, όπως: Τον Νομάρχη Χαλκιδικής κ Α. Λαφαζάνη, το Διευθυντή της ΑΝΕΤΧΑ κ Θ. Συργανίδη και τον Προιστάμενο του Τμήματος Λαικής Επιμόρφωσης ΝΑΧ κ Π. Καμπούρη. Τον αρχαιολόγο Ι. Α. Παπάγγελο και τον καθηγητή Ε. Πελαγίδη για τις πληροφορίες που με επιστημονικό ζήλο μου παρείχαν. Τον εργοδηγό Γ. Αξιωτίδη για την βοήθειά του στη συγκέντρωση των τοπογραφικών διαγραμμάτων καθώς και όλους τους υπαλλήλους της Διεύθυνσης Αγροτικής Ανάπτυξης και Τμ. Εποικισμού, Αναδασμού και Τοπογραφικής ΝΑΧ. Το Δ/ντή της ΔΙ.ΠΕ.ΧΩ.Κ.Μ. Βασ. Ιατρίδη και τους συναδέλφους μου στον Οργανισμό Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης Ν. Νικηφορίδη, Ν. Μαντζαβίνο τοπογράφους και Ελένη Ματζουλουξή εργοδηγό, για τη συνεργασία τους. Τους αρχιτέκτονες Δημ. Βλάχο και Ευγ. Γιαννοπούλου για την ηλεκτρονική επεξεργασία των τοπογραφικών διαγραμμάτων. Το φιλόλογο Δημ. Κύρου για την ενημέρωση που μου παρείχε σε θέματα ιστορικά-λαογραφικά. Τον τοπογράφο Στ. Ψέμμα για τις πληροφορίες και το υλικό από το προσωπικό του αρχείο. Την Δ/ντρια της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσ/κης Μαρία Καζαμία για τη διευκόλυνση πρόσβασης στο αρχείο των ΦΕΚ. Το προσωπικό του Ιστορικού Αρχείου Θεσσαλονίκης, των Πολεοδομικών Γραφείων Πολυγύρου και Αρναίας, της Υπηρεσίας Δημοσίων Κτημάτων Θεσσαλονίκης και Πολυγύρου, της Δ/νσης Μεταλλείων του ΥΜΑΘ, της Δ/νσης Κοινωνικών Δράσεων ΝΑΧ, της Εταιρείας TVX-HELLAS, των Δήμων Παναγίας, Ν. Τρίγλιας, Ν. Μουδανιών, Ιερισσού, και των τ. Κοινοτήτων Γοματίου και Πυργαδικίων.
Ακόμα ευχαριστώ την οικογένειά μου για την από μέρους της κατανόηση στο χρόνο που απαιτήθηκε για την έρευνα και συγγραφή του έργου.

Περιεχόμενα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

• Η δημιουργία και εξέλιξη του οικιστικού δικτύου στην Ελλάδα
• H μελέτη της εξέλιξης των οικισμών
• Πεδίο αναφοράς – Οργάνωση της εργασίας
  Μεθοδολογική προσέγγιση. Παράμετροι διαμόρφωσης του οικιστικού δικτύου της Χαλκιδικής. Θεματικές ενότητες της έρευνας. Χρονικά όρια της έρευνας. Πηγές της έρευνας
• Η διαμόρφωση του οικιστικού δικτύου της Χαλκιδικής μέχρι το 1912
  Σημαντικοί σταθμοί στην ιστορία της Χαλκιδικής. Ερήμωση οικισμών κατά την βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Διοικητικά και δημογραφικά δεδομένα για τη Χαλκιδική. Eπιδρομές πειρατών και κουρσάρων στη Χαλκιδική
• Το οικιστικό δίκτυο που παραλήφθηκε από το Ελληνικό Κράτος το 1912
  Περιγραφή της κατάστασης. Διοικητικά και δημογραφικά δεδομένα. Περιβάλλον – Συνθήκες οίκησης και υγιεινής. Εκπαίδευση. Διοικητική υποδομή. Χωροταξική και πολεοδομική οργάνωση

1η ενότητα: Η ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

• Η αγροτική μεταρρύθμιση με την δημιουργία του Ελληνικού Κράτους
  Το Αγροτικό ζήτημα. Το καθεστώς της γης πριν την απελευθέρωση της Ελλάδας. Το ζήτημα της γης στα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας. Το αγροτικό ζήτημα στον 20ο αιώνα
• Η προσφυγική κατάσταση στην Ελλάδα
  Προσφυγικά ρεύματα στην Ελλάδα στις αρχές του 20ου αιώνα. Έλευση πρώτων προσφύγων στη Χαλκιδική τη 2η δεκαετία του 20ου αιώνα. Η αποκατάσταση των προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η Συνθήκη περί ανταλλαγής των πληθυσμών. Νομοθετικό πλαίσιο της αποκατάστασης των προσφύγων. Τα ανταλλάξιμα κτήματα. Η σύσταση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ). Διαδικασία και τυπικό λειτουργίας της ΕΑΠ. Οι στόχοι της αποκατάστασης των προσφύγων από μέρους της πολιτείας και της ΕΑΠ. Η σκοπούμενη πληθυσμιακή σύνθεση των οικισμών. Φυσιογνωμία των οικισμών. Οικονομικά και κτιριολογικά στοιχεία των προσφυγικών αγροτικών κατοικιών. Η οργάνωση των προσφυγικών οικισμών. Η δραστηριότητα της ΕΑΠ στη Χαλκιδική. Ειδικά μέτρα για την οργάνωση των παραγωγικών δραστηριοήτων στη Χαλκιδική. Μέτρα της ΕΑΠ για την αλιεία. Η προώθηση της ταπητουργίας. Η αντιμετώπιση της ελονοσίας. Η εγκατάσταση των προσφύγων στη Χαλκιδική
• Το Αγιον Όρος
  Το καθεστώς του Αγίου Όρους. Τα αγιορείτικα αγροκτήματα (μετόχια). Οι απαλλοτριώσεις των μετοχίων
• Η οργάνωση των προσφυγικών οικισμών της Χαλκιδικής
  Οι Οικισμοί: Λάκκωμα. Νέα Γωνιά. Aγιος Παύλος. Νέα Ηράκλεια. Νέα Καλλικράτεια. Νέα Σύλλατα. Νέα Τρίγλια. Ροδόκηπος. Ελαιοχώρια. Νέα Τένεδος. Πετράλωνα. Πρινοχώρι. Πλατανοχώρι – Πορταριά. Σήμαντρα. Βατοπέδι. Νέα Όλυνθος. Aγιος Παντελεήμονας. Ζωγράφου. Σωζόπολη. Νέα Πλάγια. Νέα Φλογητά. Διονυσίου. Νέα Μουδανιά. Νέα Ποτίδαια. Νέα Φώκαια. Καλλιθέα. Μεταμόρφωση. Νέος Μαρμαράς. Καλαμίτσι. Σάρτη. Πυργαδίκια. Ουρανούπολη. Αμμουλιανή. Νέα Ρόδα. Ολυμπιάδα
  Συμπεράσματα

2η ενότητα: Ο ΣΕΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΙΕΡΙΣΣΟΥ

• Οι σεισμοί στον Ελληνικό χώρο
• Σεισμοί στη Χαλκιδική πριν το 1932
• Ο σεισμός της Ιερισσού
  Συνέπειες του σεισμού στους οικισμούς. Οι πρώτες αντιδράσεις μετά τον σεισμό. Η αποκατάσταση των ζημιών. Το θεσμικό και οργανωτικό πλαίσιο της αποκατάστασης των ζημιών
• Οργάνωση των οικισμών μετά τον σεισμό
  Γενικά. Ιερισσός. Γομάτι. Βαρβάρα. Στάγειρα. Στρατονίκη. Στρατώνι. Η αποκατάσταση σε άλλους οικισμούς της σεισμόπληκτης περιοχής
• Συμπεράσματα

3η ενότητα : ΤΑ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ

• Ιστορία – Λειτουργία
• Το Στρατώνι
  Ο χαρακτήρας του οικισμού. Η ιστορία του τόπου. Μεταφορές – επικοινωνία – δίκτυα. Η δημιουργία του οικισμού. Κτιριακές εγκαταστάσεις. Η ρυμοτομία του οικισμού
• Συμπεράσματα

4η ενότητα: Η ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ

• Γενικά στοιχεία
• Η ανασυγκρότηση στη Χαλκιδική
• Συμπεράσματα

5η ενότητα: ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ

6η ενότητα: ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ

• Πληθυσμιακά στοιχεία
• Βιωσιμότητα των οικισμών που εξετάσθηκαν

ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ