Ένας αυτοδίδακτος χαρτογράφος – Σωτήρης Ζήσης (1902 – 1989)

17,21

N-id: 1077 Κατηγορίες: , , , Σελίδες: 120 Σχήμα: 27 x 27 Xρονολογία: 2004 ISBN: 960-7999-15-0 Εκδόσεις: Εθνική Χαρτοθήκη

Πρόλογος

Το 1994 ο Δημήτρης Κύρου είχε την ευγένεια να μας δωρήσει δύο χάρτες από το οικογενειακό του αρχείο. Ένας από αυτούς κινούσε ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον για διάφορους λόγους: Απεικόνιζε μια ασυνήθιστη περιοχή, εκείνη της ανατολικής Ευρώπης, κατά μια στενόμακρη ζώνη από τη Βαλτική μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Ο χάρτης δεν έφερε χρονολογία. Υπήρχε μόνο η πληροφορία ότι είχε τυπωθεί στη Θεσσαλονίκη στο Τυπογραφείο Μαρινέλη και ότι είχε εκδοθεί από τον Σωτ. Ζήση.
Ο ιδιαίτερος αυτός χάρτης αξιολογήθηκε ως άξιος έρευνας, κυρίως γιατί είχε γίνει στη Θεσσαλονίκη, προφανώς πριν από πολλά χρόνια. Η αναζήτηση του δημιουργού του ήταν το πρώτο βήμα που έπρεπε να γίνει προκειμένου να βρεθούν να υπόλοιπα γύρω από τον χάρτη αυτόν.
Μια πρώτη σκέψη ήταν ότι θα έπρεπε να εντοπιστεί πρώτα ο τυπογράφος κι από εκεί ίσως άνοιγε ο δρόμος για την αποκάλυψη του δημιουργού του χάρτη. Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος ήταν ο πρώτος που θα έπρεπε να ερωτηθεί αφού οι έρευνες του για τα τυπογραφεία της Μακεδονίας είναι μοναδικές. Η επικοινωνία μαζί του αποδείχτηκε ορυχείο χρυσού!
Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος όχι μόνο εντόπισε τον δημιουργό του χάρτη αυτού, τον Σωτήρη Ζήση, αλλά και με θαυμαστούς επαγωγικούς συλλογισμούς και τη γνωστή του αμείλικτη μνήμη, συνέθεσε ένα πραγματικό παζλ γύρω από τον χάρτη και τον δημιουργό του. Αλλά δεν έμεινε μόνον εκεί. Οδήγησε την έρευνα της Εθνικής Χαρτοθήκης στις κόρες του αυτοδίδακτου αυτού χαρτογράφου της Θεσσαλονίκης, εντοπίζοντας μάλιστα και το πατρικό τους σπίτι στις Σαράντα Εκκλησιές, με τη βοήθεια ενός άλλου ποιητή, του Γιάννη Yφαντή που έμενε τότε εκεί κοντά!
Η επαφή με τις κόρες του Σωτήρη Ζήση ήταν πια εύκολη. Οι κυρίες Ευδοκία και Θεανώ μας έδωσαν με λεπτομέρειες όλα τα στοιχεία για τον πατέρα τους, που εκτός από «κλισετζής» και σημαντικός λαϊκός ζωγράφος της Μακεδονίας (όπως μας τον είχε αξιολογήσει ο Ντίνος Χριστιανόπουλος, που δεν γνώριζε τη χαρτογραφική του δραστηριότητα) είχε το πάθος και την περιέργεια για την κατασκευή χαρτών και υδρογείων σφαιρών για σχολική χρήση.
Η κύρια χαρτογραφική δραστηριότητα του Σωτήρη Ζήση εντοπίζεται από τα μέσα της δεκαετίας του ’30, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’50, με αναγκαστικό διάλειμμα τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και τον Εμφύλιο. Φαίνεται ότι αυτά τα δύο γεγονότα ήταν και η αιτία για την πρόωρη διακοπή μιας ενδεχόμενα μεγάλης καριέρας, για τα ελληνικά δεδομένα, στην κατασκευή χαρτών και υδρογείων σφαιρών. Πρόφτασε όμως και παρήγαγε στο οικιακό εργαστήριο του (με τη βοήθεια των θυγατέρων του) περίπου χίλιες χειροποίητες υδρογείες σφαίρες (σε τρία μεγέθη, μεγάλο, μεσαίο και μικρό), τις οποίες προμηθεύονταν από τον Ζήση και διένειμαν στην αγορά μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι και βιβλιοπωλεία της Θεσσαλονίκης, π.χ. Παπαχρήστου και Ζαχαρόπουλος, που τις προωθούσαν μετά και στην Αθήνα.
Κορυφαίο έργο του Σωτήρη Ζήση είναι και μια εξαιρετικής ευφυίας και κατασκευαστικής δεξιότητας τεχνική εξομοίωση, που με αναλογικό τρόπο και πρωτότυπους μηχανισμούς αναπαριστά την κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιο και της Σελήνης γύρω από τη Γη. Το έργο αυτό, κατασκευασμένο στις αρχές της δεκαετίας του ’50 και προικισμένο με κρατικό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, έγινε με βάση την ανάγνωση του εξαιρετικά δημοφιλούς, εκείνη την εποχή, τόμου «Το Σύμπαν» των εκδόσεων Ελευθερουδάκη και αποτελεί ένα σπάνιο γεωγραφικό κειμήλιο για τα ελληνικά και όχι μόνον δεδομένα. Συμπληρώνεται με λεπτομερή περιγραφή για την κατανόηση του μηχανισμού της αναπαράστασης των πλανητικών κινήσεων.
Η Εθνική Χαρτοθήκη με την πολύτιμη βοήθεια και συμπαράσταση των θυγατέρων του Σωτήρη Ζήση, άρχισε μια συστηματική προσπάθεια συλλογής και τεκμηρίωσης του χαρτογραφικού έργου του αυτοδίδακτου αυτού προσφυγικής καταγωγής χαρτογράφου από τη Χαλάστρα της Θεσσαλονίκης, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι τελικά ο Σωτήρης Ζήσης πρόκειται για μια σπάνια για τη χώρα μας και ιδιαίτερα για τη βόρεια Ελλάδα περίπτωση ενός δημιουργού με γνήσιο πάθος και περιέργεια για τη γεωγραφία και τη χαρτογραφική της απεικόνιση. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να τονιστεί εδώ ότι το ερέθισμα για την κάθε φορά επιλογή της γεωγραφικής περιοχής που αποφάσιζε να απεικονίσει σε χάρτη, του το έδιναν τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα της εποχής του, όπως, για να αναφέρουμε μερικά, ήταν η μάχη του Στάλινγκραντ ή τα αποτελέσματα της τουρκικής ουδετερότητας κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.

Το ΕΚΕΧΧΑΚ, με γνώμωνα την πολιτική του για τον εντοπισμό, τη διάσωση, την ανάδειξη και τη διάδοση της χαρτογραφικής κληρονομιάς όλων των προελεύσεων και τάξεων, αλλά και με την πίστη του ότι μεγάλου ενδιαφέροντος πολιτιστικό έργο παράγεται και από απλούς αλλά χαρισματικούς λαϊκούς ανθρώπους με πηγαία και ξεχωριστή ευφυΐα και με μια μοναχική πορεία αγάπης στο έργο τους και των οποίων ο δημιουργικός πλούτος δεν αναδεικνύεται από την κοινωνικά ευνοημένη προέλευσή τους ή το τεχνητό πολλές φορές σύστημα ανάδειξης, με οικονομικό τις περισσότερες φορές αντίκρυσμα, αποφάσισε να κάνει ευρύτερα γνωστό το χαρτογραφικό έργο του Σωτήρη Ζήση.
Για τον σκοπό αυτό επιμελήθηκε και εξέδοσε τον αφιερωματικό αυτόν τόμο, για να τιμήσει τον αυτοδίδακτο χαρτογράφο και τα δέκα χρόνια από τον θάνατό του, στα πλαίσια της προγραμματικής συνεργασίας με το Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης (2003-2007).
Ευχαριστίες οφείλονται στις θυγατέρες του Σωτήρη Ζήση Ευδοκία και Θεανώ, τον Ντίνο Χριστιανόπουλο, τον Δημήτρη Κύρου, τα στελέχη της ιστορικής εφημερίδας της Θεσσαλονίκης «Μακεδονία» και στους συνεργάτες του ΕΚΕΧΧΑΚ που επιμελήθηκαν την έρευνα και το αφιέρωμα.
Ο Υπουργός Μακεδονίας Θράκης κ. Νικόλαος Τσιαρτσιώνης συνέβαλε με τη συμπαράσταση και το θερμό και ουσιαστικό του ενδιαφέρον στην πραγματοποίηση της έκδοσης. Του οφείλονται, όπως και στους συνεργάτές του στο ΥΜΑΘ, ειλικρινείς ευχαριστίες.

Ευάγγελος Λιβιεράτος, Καθηγητής ΑΠΘ, Πρόεδρος Εθνικής Χαρτοθήκης


Περιεχόμενα

Τα βιογραφικά
Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος για τον Σωτήρη Ζήση
Από τη ζωή του Σωτήρη Ζήση

Οι Υδρόγειες Σφαίρες
Η σφαιρική απεικόνιση της γης, Ε. Λιβιεράτος
«Πώς φτιάχναμε τις σφαίρες…»

Οι Χάρτες
Η κατασκευή χαρτών και οι ανέκδοτοι χάρτες
Οι χάρτες στην εφημερίδα Μακεδονία

Το αναλογικό Σύστημα
Πώς λειτουργούσε το «σύστημα»
Η περιγραφή της εφεύρεσης δια χειρός Ζήση

Και οι «άλλες» μηχανές
Το «πολυτεχνείο», οι εφευρέσεις, τα σχέδια