Τέχνες & Χώροι Υγείας

Η ιατρική θεραπεύει το σώμα και η τέχνη την ψυχή

Καθηγητής Βασίλης Κ. Ταρλατζής
Διευθυντής Α’ Μαιευτικής & Γυναικολογικής Κλινικής, Αναπληρωτής Πρόεδρος Ιατρικής Σχολής Α.Π.Θ.

Η ιατρική τα τελευταία χρόνια έχει παρουσιάσει συγκλονιστικές εξελίξεις. Η αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και η διερεύνηση της γενετικής αιτίας των ασθενειών, οι υψηλότατης ευκρίνειας απεικονιστικές μέθοδοι (όπως αξονική, μαγνητική και ποσιτρονιακή τομογραφία ή τετραδιάστατη υπερηχοτομογραφία), η ρομποτική και η ελάχιστα επεμβατική χειρουργική, καθώς και η χρήση βλαστοκυττάρων, αποτελούν μερικές μόνον από τις εξελίξεις αυτές, που έχουν τεθεί στη διάθεση του ασθενή. Οι νέες αυτές διαγνωστικές και θεραπευτικές μέθοδοι, μαζί με την υψηλή τεχνολογία που τις συνοδεύει, έχουν αναπτυχθεί στους σύγχρονους χώρους υγείας, όπου το ιατρικό, παραϊατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό συνεργάζεται προκειμένου να θεραπευτούν οι ασθενείς με τη μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια και αποτελεσματικότητα.
Όμως, όπως είχε επισημάνει και ο Σωκράτης, όταν τα σώματα ασθενούν και οι ψυχές αρρωσταίνουν περισσότερο. Η ίδια η αρρώστια και πολύ περισσότερο η εισαγωγή και νοσηλεία στο Νοσοκομείο, αποτελούν ιδιαίτερα αγχογόνες καταστάσεις που επιφέρουν ψυχική καταπόνηση στους ασθενείς, δυσκολεύοντας την αποκατάσταση της υγείας τους. Παρά ταύτα, η ιατρική, παρασυρμένη ίσως από τις ταχύτατες τεχνολογικές εξελίξεις, είχε δώσει μεγαλύτερη έμφαση στη θεραπεία της σωματικής αρρώστιας και λιγότερο στον πόνο της ψυχής που τη συνοδεύει. Το πνεύμα αυτό επηρέασε και τους χώρους υγείας, τους χώρους δηλαδή στους οποίους ασκείτο η ιατρική. Έτσι, τα παλαιότερα θεραπευτήρια ήταν κτίρια απλά, με λιτές γραμμές και μικρά παράθυρα, που απέπνεαν σοβαρότητα, αυστηρότητα κι επαγγελματισμό.
Η προοδευτική επικράτηση της άποψης ότι η σύγχρονη αντιμετώπιση του ασθενή δε θα πρέπει να εστιάζεται μόνο στην οργανική δυσλειτουργία αλλά θα πρέπει να συνυπολογίζει και την πνευματική και συναισθηματική κατάστασή του, οδήγησε σε μια αναθεώρηση της αρχιτεκτονικής προσέγγισης των χώρων υγείας. Σύμφωνα με αυτήν, οι χώροι υγείας θα πρέπει να προάγουν την αξιοπρέπεια και αυτονομία του ασθενή δημιουργώντας ένα περιβάλλον οικείο και φιλικό, όχι μόνο για τον ίδιο αλλά και για όλο το ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό. Έτσι, σχεδιάστηκαν θεραπευτήρια με φαντασία, ενδιαφέρουσες αρχιτεκτονικές φόρμες, μεγάλα ανοίγματα και αίθρια, άπλετο φως και στενότερη επαφή με τον περιβάλλοντα χώρο και τη φύση. Επί πλέον, δόθηκε μεγάλη σημασία στην αρχιτεκτονική των εσωτερικών χώρων και την τοποθέτηση έργων τέχνης, όπως πίνακες και γλυπτά.
Αυτήν την ιδιαίτερη σχέση ιατρικής και τέχνης εξετάζεται στο πρωτότυπο και εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο Τέχνες & Χώροι Υγείας. Σε αυτό, ανασκοπείται η διαχρονική εξέλιξη αυτής της αλληλεπίδρασης κι εξετάζονται οι τρόποι με τους οποίους η τέχνη, σε όλες τις εκφάνσεις της, μπορεί να επηρεάσει όχι μόνον τη λειτουργία των χώρων υγείας αλλά και την άσκηση της ίδιας της ιατρικής. Με την έννοια αυτή, το βιβλίο είναι πολύ χρήσιμο τόσο για τους αρχιτέκτονες όσο και για εμάς τους γιατρούς, ίσως ιδιαίτερα για εμάς, γιατί μας δίνει τη δυνατότητα να δούμε από μια άλλη οπτική γωνία τη σχέση μας με τους ασθενείς και τον τρόπο που λειτουργούμε στους χώρους υγείας. Αλλωστε, δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι, όπως είπε και ο Γκωτιέ, η τέχνη όσο ταπεινή και αν είναι εξυψώνει πάντοτε την ψυχή.

Πρόλογος

Η άποψη ότι η τέχνη μπορεί να υπάρξει παντού, και όχι μόνο στα μουσεία και στις γκαλερί, οδήγησε, ήδη από τη δεκαετία του 1960, σε μια αυξανόμενη παρουσία έργων τέχνης σε διάφορα μέρη της πόλης: Σε πλατείες, δημόσια πάρκα, πεζοδρόμους, πανεπιστημιουπόλεις, σχολεία, σιδηροδρομικούς σταθμούς και νοσοκομεία. Η σημασία αυτής της διάχυσης των έργων τέχνης για την εικόνα των δημόσιων χώρων είναι ανάλογη με αυτήν της τοποθέτησης αγαλμάτων και της ανέγερσης μνημείων στις πόλεις του 19ου αιώνα.
Η “δημόσια τέχνη” είναι ένας εξαιρετικά γενικός όρος, με τον οποίο επιχειρείται να περιγραφεί κάθε καλλιτεχνική δημιουργία και δράση που χωροθετείται σε δημόσιο χώρο, έξω δηλαδή από το μουσείο ή την γκαλερί. Η άνθηση της δημόσιας τέχνης κατά τις τελευταίες δεκαετίες οφείλεται, αφενός και κατά πολύ, στη χρηματοδότηση που οι κυβερνήσεις άρχισαν να διαθέτουν για δημόσια έργα (projects), συμπεριλαμβανομένων και των κτηρίων υγείας, και αφετέρου στη δραστηριότητα καλλιτεχνών. Όλο και περισσότεροι καλλιτέχνες αντιλαμβάνονται και αναλαμβάνουν τις ευθύνες τους έναντι του κοινωνικού συνόλου, αν και γνωρίζουν ότι η τέχνη είναι ένα κομμάτι του παγκόσμιου οικονομικού περιβάλλοντος και μια πολυεθνική επιχείρηση πολλών δισεκατομμυρίων (π.χ. Demian Hirst). Πολλοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούν σήμερα δημόσιους χώρους (κοινόχρηστους, δημοτικούς κ.ο.κ) και κτήρια για να προσεγγίσουν και να απευθυνθούν σε ένα μη καλλιτεχνικό κοινό (non-art) αλλά και για να κάνουν μια πολιτική δήλωση. Είναι ίσως υπερβολικό να πούμε ότι αυτό μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, σίγουρα, όμως, μπορεί να συμβάλει στην προσέγγιση του σύγχρονου κόσμου και στην κατανόησή του.
Η ερώτηση γιατί ο αρχιτέκτων προσθέτει τέχνη σε ένα κτήριό του, που ήδη είναι ‘τέλειο’, έχει τις ρίζες της στο παρελθόν (Karl Schinke: τοποθέτηση αγαλμάτων σε σημαντικά κτήρια) αλλά έχει απαντηθεί και απο τον Mies van der Rohe (Barcelona Pavilion: George Kolbe’s sculpture). Αυτά τα στοιχεία δεν έχουν καμία σχέση με την παρείσφρηση διακόσμησης στην καθαρότητα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και αποτελούν μέχρι σήμερα πρακτική πολλών αρχιτεκτόνων (sculpture garden, MoMA, N.Y. by Philip Johnson, 1953, Scarpa’s projects κ.ά.).
Σε αντίθεση με τις επισκέψεις στα μουσεία, που αποτελούν μιαν ευχάριστη διαδικασία των διακοπών μας ή τόπους χαλάρωσης στον ελεύθερο χρόνο μας, οι επισκέψεις στα κτήρια υγείας δεν έχουν κανένα στοιχείο ψυχαγωγίας. Φανταστείτε το πέρασμά σας από ένα τμήμα επειγόντων περιστατικών ή από τα εξωτερικά ιατρεία και, ιδιαίτερα, από χώρους με μεγάλη κίνηση ασθενών, επισκεπτών, ιατρών και νοσηλευτών ή την παραμονή σας σε μια χειρουργική κλινική.
Αυτό το βιβλίο προέκυψε και από επισκέψεις μελέτης σε διάφορες εγκαταστάσεις υγείας. Στο νοσοκομείο Huddinge, σε προάστιο της Στοκχόλμης, στα τέλη της δεκαετίας του 1980, με εξέπληξε και με εντυπωσίασε η παρουσία έργων τέχνης αλλά και η ύπαρξη, μέσα στους χώρους του, ενός μικρού μουσείου με θέμα τους Vikings. Τα επόμενα χρόνια, επιβεβαιωνόταν όλο και πιο συχνά ότι οι τέχνες μπορούν να συμβάλουν στη δημιουργία ενός ηρεμότερου, καθησυχαστικού και προστατευτικού περιβάλλοντος.
Οι θεραπευτικές τέχνες (healing arts, therapeutic arts) είναι ένας ευρύς όρος που εμπεριέχει ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων. Σύμφωνα με μελέτες, οι τέχνες για την υγεία (θεραπευτικές τέχνες) συμβάλλουν στην ταχύτερη ανάρρωση του ασθενή βοηθώντας τον να χειριστεί και να αντιμετωπίσει, όσο το δυνατόν καλύτερα, τη νοσοκομειακή εμπειρία. Ο ρόλος τους είναι να μεταφέρουν θετική ενέργεια και μιαν αίσθηση άνεσης σε χώρους, οι οποίοι συνήθως βιώνονται ως χώροι με υψηλή συγκινησιακή φόρτιση -έστω και πρόσκαιρα.
Το ερώτημα ‘τι είναι καλή και τι κακή τέχνη, τι είναι κατάλληλo ή όχι’, μεταφερμένο και στο θεραπευτικό περιβάλλον –είτε πρόκειται για ζωγραφική, γλυπτική ή performance arts, cinema ή κάτι άλλο– συνεχίζει να υφίσταται. Αν οι τέχνες κινητοποιούν, συγκινούν, συμβάλλουν προς μια επιθυμητή κατάσταση, προς μια βελτίωση της ψυχικής και σωματικής κατάστασης του ατόμου και ιδιαίτερα του ασθενή, τότε μπορούμε να τις εισαγάγουμε και στο θεραπευτικό περιβάλλον. Ο τρόπος με τον οποίο ο κόσμος αποδέχεται και συμμετέχει στις τέχνες μεταβάλλεται συνέχεια. Τα παιδιά, οι νέοι και οι ηλικιωμένοι αναμένουν σήμερα μιαν αλληλεπίδραση με τις καλλιτεχνικές διαδικασίες στις οποίες συμμετέχουν και δεν αρκούνται πλέον στον ρόλο των απλών καταναλωτών.
Το ερώτημα γιατί μια εγκατάσταση υγείας να επενδύσει χρήματα στον τομέα των τεχνών, αποτελεί αντικείμενο διαμάχης. Διλήμματα συνεχίζουν να υφίστανται με κυρίαρχη την πρόταξη της προτεραιότητας για την κάλυψη των διαρκών και κατεπειγουσών αναγκών (ιατρικών, χωρικών, εξοπλισμού κ.ά.), ενώ η συζήτηση για τη σχέση μεταξύ της αρχιτεκτονικής και των τεχνών υποτάσσεται σε αυτήν την προτεραιότητα. Στις καλύτερες περιπτώσεις η συζήτηση ανάμεσα στους διοικητές, στο προσωπικό και στο κοινό καταλήγει σε μιαν επιχειρηματολογία για τον βαθμό στον οποίο επηρεάζεται από την παρουσία της τέχνης η θεραπευτική διαδικασία και ο χρόνος παραμονής σε ένα νοσοκομείο. Παρ’ όλα αυτά, τα επιχειρήματα για περισσότερη ποιοτική δημόσια τέχνη στα νοσηλευτήρια γίνονται όλο και περισσότερα.
Εν κατακλείδι, στο βιβλίο αυτό επιχειρείται να αναδειχθεί η συμπόρευση αρχιτεκτονικής και τέχνης στη δημιουργία του κατάλληλου θεραπευτικού περιβάλλοντος.

Περιεχόμενα

1. Χώροι υγείας & στρες | Φανή Βαβύλη & Αντιγόνη Μανωλίδου
2. Ανάρρωση & Περιβάλλον | Φανή Βαβύλη
3. Η Τέχνη στην ιατρική: Ιστορικές αναφορές | Αντιγόνη Μανωλίδου
4. Η Τέχνη στους χώρους υγείας | Φανή Βαβύλη & Αντιγόνη Μανωλίδου
5. Φύση & χώροι υγείας | Αντιγόνη Μανωλίδου
6. Σήμανση, προσανατολισμός & τέχνες | Φανή ΒαβύληCase Studies
7. Finsbury Health Centre, London (1938). | Architect: Berthold Lubetkin
8. Huddinge Hospital –Stockholm
9. Rikshospitalet i Oslo, Norway (1994-2001). | Medplan arkitekter
10. Leith Community Treatment Centre, Edinburgh, UK (2002 -2004). | Architects: designlab
11. Turku University Central Hospital, Finland. | Architect: SW ECO PAATELA Architects Oy, Mikael Paatela
12. A Future Urban Health Center. | Architects: F. Vavili, I. Chatzikonstantinou, S. Kokkinos. Artist: Vera Ronnen
13. “Ohel”, Sheba Hospital, Tel Hashomer, Israel. | Architects: Zahry Architects. Artist: Dani Karavan
14. Experiencing the hospital: | moments by Dimitris Frangos
15. Νοσοκομείο/Hospital/Ospedale. | A work by George Hadjimichalis
16. Επίλογος | Φανή Βαβύλη
    Bιβλιογραφία