Δ.Ε.Θ. – Θέρµη – Μακρύγιαλος

Με τον τόμο αυτό η αρχαιολόγος Δρ. Μαρία Παππά παρουσιάζει τις σημαντικές συστηματικές  ανασκαφές της που άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες την εικόνα της Νεολιθικής εποχής στην ΠΕ Θεσσαλονίκης και Πιερίας και επηρέασαν γενικότερα τις νεολιθικές σπουδές στη χώρα μας. Ξεκινώντας από την ανασκαφή του νεολιθικού οικισμού στη ΔΕΘ, που μετέφερε την πρώτη κατοίκηση στην περιοχή της πόλης της Θεσσαλονίκης πίσω στην αρχή της 6^ης χιλετίας π.Χ. και της Θέρμης που αντιπροσωπεύει έναν τυπικό, για την περιοχή, οικισμό μιας νεότερης φάσης της  Νεολιθικής, και τέλος του διεθνώς γνωστού Μακρύγιαλου με τις εντυπωσιακές βαθιές τάφρους που τον περιβάλλουν, οι μεγάλης κλίμακας ανασκαφές της κ. Παππά προσέφεραν όχι μόνο έναν ανεξάντλητο πλούτο  ευρημάτων και δεδομένων που ήδη απασχολούν και θα απασχολήσουν την έρευνα για μεγάλο διάστημα ακόμη, αλλά κυρίως μια λεπτομερή και έγκυρη αποτύπωση της οργάνωσης και της μορφής των νεολιθικών οικισμών, για τους οποίους,  πριν από τις ανασκαφές αυτές, διαθέταμε ελάχιστα στοιχεία για όλη την περιοχή βόρεια από τη Θεσσαλία.

Η οργάνωση του χώρου αποτελεί το κύριο θεωρητικό υπόβαθρο του τόμου. Τα νέα στοιχεία των ανασκαφών καταγράφουν συστηματικά  την κεντρική σημασία που η παράμετρος αυτή αποκτούσε για τον νεολιθικό άνθρωπο και τη ζωή του στο καθημερινό και το συμβολικό επίπεδο. Ο τόμος απευθύνεται όχι μόνο σε ειδικούς αρχαιολόγους και σε εκείνους που ενδιαφέρονται για την προϊστορία της περιοχής και την πρόοδο της σχετικής έρευνας, αλλά και σε όσους ενδιαφέρονται να κατανοήσουν καλύτερα τις δυναμικές σχέσεις που αναπτύσσονται με τον χώρο όταν ειδικές συνθήκες, όπως η μόνιμη εγκατάσταση και η νέα αγροτική οικονομία, διατρέχουν την κοινωνική ζωή και μεταβάλλουν τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση.

Κώστας Κωτσάκης, Ομότιμος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΑΠΘ

Πρόλογος

Η έκδοση αυτή περιλαμβάνει σχεδόν αυτούσιο το κείμενο της ομότιτλης διδακτορικής διατριβής που εκπονήθηκε το 2008 στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Έγιναν μόνο πολύ μικρές αλλαγές και προσθήκες για να συμπεριληφθεί η πιο πρόσφατη βιβλιογραφία και κάποιες εξελίξεις στην έρευνα που σχετίζονται άμεσα με το αντικείμενο που πραγματεύεται. Παρόλα τα χρόνια που πέρασαν, θεώρησα σκόπιμο ότι μια έντυπη έκδοση θα έχει λόγο να γίνει, αφού οι ερευνημένες θέσεις και ιδίως ο Μακρύγιαλος, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη γνώση για τους νεολιθικούς οικισμούς της βόρειας Ελλάδας, ενώ και ένας μεγάλος αριθμός αρχαιολόγων ασχολήθηκε με θέματα σχετικά. Προστέθηκε μια περίληψη στα αγγλικά, όπου έγινε νύξη για κάποιες από τις νεότερες έρευνες κυρίως στη Θέρμη, ενώ οι πίνακες χρονολόγησης του Μακρύγιαλου προσαρμόστηκαν στα νεότερα δεδομένα, όπως διαμορφώθηκαν μετά τη συνεργασία μου με τον Γιάννη Μανιάτη και δημοσιεύονται στο Radiocarbon.

Στην επαγγελματική μου πορεία, εκτός από τους κατάλληλους ανθρώπους, βρέθηκαν στον δρόμο μου και τα ανάλογα μεγάλα έργα, με σημαντικές χρηματοδοτήσεις, ώστε οι συνθήκες να μου επιτρέψουν να πραγματοποιήσω το επιστημονικό μου έργο, παράλληλα με τα διοικητικά μου καθήκοντα στο Υπουργείο Πολιτισμού.

Στους ανθρώπους που οφείλω αυτή τη διαδρομή στον χώρο της προϊστορικής έρευνας, αναφέρω πρώτο τον καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Κ. Κωτσάκη. Εισηγητής της διδακτορικής μου διατριβής, υπήρξε συμπαραστάτης σε όλα τα χρόνια της πολυετούς σχέσης μας, τόσο σε προσωπικό, όσο και σε επιστημονικό επίπεδο. Επιπλέον, ανέλαβε μαζί με την ομάδα των φοιτητών του τη μελέτη του τεράστιου συνόλου της κεραμικής, τόσο του Μακρύγιαλου όσο και της Θέρμης.

Από τα πρώτα χρόνια των μεταπτυχιακών σπουδών μου ήταν πάντα παρών και ο έτερος καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Στέλιος Ανδρέου. Και αυτός ήταν μέλος της τριμελούς επιτροπής και με τη διακριτική του παρουσία με στήριξε όποτε τον χρειαζόμουν. Οφείλω και σε αυτόν πολλές ευχαριστίες, ειδικά για την τελευταία δεκαετία, κατά την οποία συνεργαστήκαμε στενά στο Πρόγραμμα της Επιφανειακής Έρευνας της Κοιλάδας του Ανθεμούντα, περνώντας πολλές ευχάριστες στιγμές σε επίπεδο που ξεπερνούσε την αυστηρή επιστημονική συνεργασία.

Οφείλω να αναφέρω την Ιουλία Βοκοτοπούλου, διευθύντρια της ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ, η οποία με απάλλαξε από όλα τα άλλα καθήκοντά μου κατά την κρίσιμη διετία 1993-1994 για να αφοσιωθώ στο έργο του Μακρύγιαλου. Η ίδια μου ανέθεσε και την έρευνα στη ΔΕΘ. Αλλά και η επόμενη διευθύντρια της ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ κ. Χάιδω Κουκούλη μου ανέθεσε την έρευνα στον νεολιθικό οικισμό της Θέρμης κατά το διάστημα 2000-2001.

Η ανασκαφή στον Μακρύγιαλο πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τον συνάδελφο της ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ Μάνθο Μπέσιο, ο οποίος επωμίστηκε ένα τεράστιο έργο κατά τη διάρκεια της ανασκαφής και εξασφάλισε σημαντικούς πόρους για να δημιουργηθεί η υποδομή για τη μελέτη του υλικού. Ο φίλος και συνεργάτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Sheffield Paul Ηalstead συνέβαλε στην οργάνωση της μελέτης του υλικού, την εξασφάλιση πόρων και φυσικά  τη μελέτη του αρχαιοζωολογικού υλικού.

Η μελέτη ενός τόσο σπάνιου συνόλου, όπως αυτό του Μακρύγιαλου, αλλά και των υπόλοιπων οικισμών που διερευνήθηκαν με ευθύνη μου, δεν ήταν δυνατό να πραγματοποιηθεί μόνο από ένα άτομο. Ο Στράτος Νανόγλου υπήρξε σταθερός συνομιλητής, συνεργάτης στο πεδίο και τη δημοσίευση του υλικού και συντονιστής της επεξεργασίας των πολυάριθμων σχεδίων της παρούσας μελέτης.

Πολύτιμη στάθηκε η συμβολή των ειδικών μελετητών. Συχνά οι θέσεις που εκφράζονται απηχούν και τις δικές τους σκέψεις. Ο μακρύς κατάλογος περιλαμβάνει (με αλφαβητική σειρά), την αρχαιολόγο της ΕΦΑΧΑΓΟΡ Φωτεινή Αδακτύλου, τον Niels Andreasen, την αναπληρώτρια καθηγήτρια του Α.Π.Θ. Τάνια Βαλαμώτη, τη Δρα Ρένα Βεροπουλίδου, την Pat Collins, την Τάνια Γερούση, τη Δρα Βαλασία Ισαακίδου, την Δρα Louise Joyner, τον συντηρητή του ΑΜΘ Δημήτρη Καρολίδη, την αρχαιολόγο της ΕΦΑ Καρδίτσας Δρα Νάνσυ Κραχτοπούλου, τη Δρα Ingrid Mainland, τη Δρα Δήμητρα Μυλωνά, την αναπληρώτρια καθηγήτρια Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου, την αρχαιολόγο Κατερίνα Σκουρτοπούλου, την επίκουρη καθηγήτρια του Α.Π.Θ. Σέβη Τριανταφύλλου, τη Δρα Χριστίνα Τσοράκη, τη Δρα Έλλη Χίτσιου, τον Δρα Δ. Βλάχο, τη Δρα Petra Vajlova, καθώς και την ομάδα του καθηγητή Γ. Τσόκα που πραγματοποίησε τις μαγνητομετρήσεις στον χώρο του Μακρύγιαλου. Μαζί με αυτούς ευχαριστώ και όλους τους καθηγητές στα Πανεπιστήμια του Sheffield και του Cambridge που επέβλεψαν την δουλειά τους, τους G. Jones, P. Day, A. Chamberlain, M. Edmonds και Amy Boggard.

Σε όλες τις ανασκαφές υπήρξαν ανεκτίμητοι συνεργάτες πεδίου, που πολλές φορές δεν εισπράττουν αυτό που τους αναλογεί. Ευχαριστώ τους αρχαιολόγους Δρα Ν. Πηλείδου, Γ. Καρλιάμπα, Γ. Καραϊσκου, Χ. Μιχελάκη, Τ. Πρωτοψάλτη, Α. Νίτσιου, Χ. Αυγέρο, Δρα Ν. Αλματζή, Π. Αλματζή, Δρα Σ. Βραχιονίδου, Δρα Β. Ελεφάντη, Σ. Ζαμπέτα, Γ. Ιμαμίδη, Κ. Ιωαννίδη, Κ. Κουτρουμπάκη, Ν. Λαχανίδου, Ζ. Μπίλλη, Τ. Τζώνη, Σ. Τουλιοπούλου, Α. Χατζούδη, Ε. Βλιώρα, τον μηχανικό Γ. Γούλα, τους σχεδιαστές Μ. Καργκόγλου, Χ. Σιωνίδη, Μ. Μανουσαρίδου, την αρχιτέκτονα Μ. Σαραντίδου, τον συντηρητή Τ. Μοδίτση, τον αρχαιοφύλακα Μακρυγιάλου Παναγιώτη Μιάουρα και τον εργατοτεχνίτη Χάρη Καρανίκα, επειδή στάθηκε πολύτιμος συνεργάτης, δικός μου και των υπόλοιπων μελετητών στις αποθήκες του Μακρύγιαλου. Οι νεότεροι αρχαιολόγοι που υπηρετούν στην ΕΦΑ Πιερίας, Αθηνά Αθανασιάδου και Κώστας Νούλας φρόντισαν για τη μεταφορά και τακτοποίηση του ανασκαφικού και αρχειακού υλικού της ανασκαφής στη νέα Μουσειακή Αποθήκη του Μακρύγιαλου, ενώ φροντίζουν και την εξυπηρέτηση των μελετητών.

Η τοπογράφος Ε. Παπαδημητρίου είχε την ευθύνη της τοπογραφικής αποτύπωσης της ανασκαφής του Μακρύγιαλου. Ο Β. Βαβίτσας εργάστηκε ως τοπογράφος στην ανασκαφή της Θέρμης κατά την περίοδο 2000-2001. Τα σχέδια έγιναν από τους αρχιτέκτονες και σχεδιαστές που δούλεψαν και στο πεδίο, πολλά μελανώθηκαν από τη Μ. Βουλαλά και τα πιο άτεχνα από τη γράφουσα. Ο Arturo Vargas οργάνωσε τη βάση δεδομένων της ανασκαφής του Μακρύγιαλου, την οποία συμπλήρωσαν η Φ. Αδακτύλου και η Ν. Κραχτοπούλου. Οι αεροφωτογραφίες τραβήχτηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους από τον Γ. Βάττη, ενώ μερικές είναι του Β. Μολαδάκη. Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του Μακρύγιαλου η εταιρεία ICON έκανε την παραγωγή ενός ντοκιμαντέρ σε σκηνοθεσία Δ. Μουρτζόπουλου. Το βλέπουμε συχνά στο History Channel και θυμόμαστε αυτήν την περιπέτεια. Ο ίδιος επιμελήθηκε την ηλεκτρονική αναπαράσταση των υπόσκαφων κτιρίων.

Iδιαίτερα ευχαριστώ τη στενή μου φίλη Μπεττίνα Τσιγαρίδα για κάθε είδους βοήθεια πρακτική και ψυχολογική, την Εύη Σκαρλατίδου για τη στενή συνεργασία στις έρευνες του αρχαιολογικού χώρου της Θέρμης και την Κατερίνα Τζαναβάρη, η οποία μου παραχώρησε αδημοσίευτο ανασκαφικό υλικό από τον νεολιθικό οικισμό της Λητής.

Οι φίλοι Dr. Ken Wardle και Dr. Nicola Wardle προσέφεραν τη βοήθειά τους για τη βελτίωση της αγγλικής μετάφρασης και τους στέλνω την ευγνωμοσύνη μου, όχι μόνο για τις παρατηρήσεις τους που υιοθέτησα, αλλά και τη μακρόχρονη φιλία τους.

Η έρευνα για τον Μακρύγιαλο ενισχύθηκε οικονομικά από το ΥΠ.ΠΟ., την ΕΡΓΟΣΕ, το INSTAP και τη Βρετανική Ακαδημία, ενώ ο Δήμαρχος Θέρμης Θ. Παπαδόπουλος χρηματοδότησε το πρόγραμμα εντοπισμού των ορίων του νεολιθικού οικισμού της Θέρμης. Τη μελέτη του υλικού της Θέρμης ενίσχυσε επίσης το INSTAP, καθώς και τις πρόσφατες έρευνες στη θέση Κυπαρίσσι Βασιλικών. Η έκδοση αυτή έγινε δυνατή από τις εκδόσεις Ζήτη χάρη στη χορηγία του Institute for Aegean Prehistory (INSTAP) και του Mediterranean Archaeological Trust (MAT). Ευχαριστώ ιδιαίτερα τη γραφίστρια Άννα Παναγοπούλου και τον Άρη Σύρμο των εκδόσεων Ζήτη για τον σχεδιασμό και την επιμέλεια της έκδοσης.

Στο τέλος, όλη η ευγνωμοσύνη στην οικογένειά μου που υπέμεινε την κατά καιρούς προτεραιότητα της επιστημονικής μου δράσης, ειδικά σε περιόδους που ο γιος μου ήταν ακόμη σε τρυφερή ηλικία. Οι γονείς και τα αδέλφια μου εννοείται, παρόντες πάντα.

Μαρία Παππά

Αρχαιολόγος,
Εφορεία Αρχαιοτήτων
Περιφέρειας Θεσσαλονίκης