Το Αβερώφειο Γυμνάσιο Αλεξανδρείας

Πρόλογος του κ. Στέφανου Π. Ταμβάκη, Αναπληρωτής Πρόεδρος Συμβουλίου Απόδημου Ελληνισμού – Επίτιμος Πρόεδρος Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας

H προσπάθεια του φίλου ερευνητή Παντελή Λέκκου είναι αξιέπαινη. Αποτελεί μία συγκροτημένη παρουσίαση της ιστορίας ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος, όπως η Αβερώφειος Σχολή Αλεξανδρείας, το όνομα του οποίου είναι συνδεδεμένο με πολλές διαφορετικές σελίδες της ιστορίας μας, ως Έλληνες της Αλεξάνδρειας και της διασποράς γενικότερα.
Ο Αλεξανδρινός Ελληνισμός, συνυφασμένος στην συλλογική μνήμη, με τις ένδοξες μέρες της εποχής του Μπενάκη και Αβέρωφ, την εποχή της έντονης πολιτιστικής παραγωγής με κύριο εκφραστή τον ποιητή Καβάφη, συνεχίζει την ιστορική του πορεία στην χώρα του Νείλου. Στυλοβάτες στον αγώνα ημών, των λίγων που ζούμε ακόμα στην Αίγυπτο, το Δευτερόθρονο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής και η Α.Θ.Μ., ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής, κ.κ. Πέτρος Ζ’, η Πρεσβυγενής Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας, και βέβαια η Ελληνική Πολιτεία και το Συμβούλιο Απόδημου Ελληνισμού.
Κουράγιο και αυτοπεποίθηση αντλούμε όμως και από προσωπικότητες όπως ο Παντελής, ο οποίος με όρεξη και αγάπη για τους Έλληνες της Αιγύπτου, για την ιστορική και ζωντανή ελληνική Αλεξάνδρεια, μας επισκέφτηκε και ζήτησε την αρωγή μας στην προσπάθειά του να αποτυπώσει στο χαρτί τμήματα της αλεξανδρινής πορείας και ειδικότερα του Αβερωφείου.
Στην προσπάθειά του, τον ενθάρρυνα όσο μπορούσα, ως Πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, όπως και αυτός ενθάρρυνε όλους μας με την πίστη και αφοσίωσή του στην έρευνα.
Ιδιαίτερη τιμή νιώθω, καθώς η αναγνώριση του έργου του έχει ήδη έρθει από το Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης το οποίο και στήριξε με την χορηγία που έδωσε την προσπάθεια.
Ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός βγαίνει κερδισμένος από τέτοιες πρωτοβουλίες, περισσότερο δε, από μία ανοιχτή στάση που πρέπει όλοι μας να κρατούμε όταν η συνεργασία και το ενδιαφέρον ενός αγνώστου χτυπά την πόρτα μας. Πρέπει όλοι εμείς που ασχολούμαστε με τα κοινά να αποτελούμε τον καταλύτη για την στήριξη και διεκπεραίωση πρωτοβουλιών που στοχεύουν στο κοινό καλό, που είναι προς το όφελος του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας. Καθώς, να μην ξεχνάμε ότι είμαστε εκπρόσωποι όχι μόνο της κοινότητας ή του οργανισμού που αντιπροσωπεύουμε, αλλά μίας βαριάς Ιστορίας.

Προοίμιο

Ορισμένες πόλεις διαδραμάτισαν ιδιαίτερο ρόλο και κατέχουν ξεχωριστή θέση στην μακραίωνη ιστορία του Ελληνισμού, σημαδεύοντας την πορεία του. Πρόκειται για πόλεις της νότιας Ευρώπης και της ανατολικής Μεσογείου, δηλαδή, της καθ΄ ημάς Ανατολής, πόλεις κτισμένες από Έλληνες, αγαπημένες, με στιγμές δόξας και πτώσης για το Γένος, που διαφέρουν από τις άλλες. Μία απ΄ αυτές είναι η Αλεξάνδρεια, η Μεγάλη Πόλις, η κατ΄ Αίγυπτον. Η συμβολή της στον ελληνικό και στον παγκόσμιο πολιτισμό, με την άνθιση της φιλοσοφίας, των επιστημών, των γραμμάτων και την μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά από τους Ο, είναι αδιαμφισβήτητη, όπως και η συμβολή της στην ιστορία της εκκλησίας, με την ένωση της θεολογίας με την ελληνική παιδεία και τον έντονο αγώνα πολλών Πατριαρχών της για την εδραίωση της ορθόδοξης πίστης ενάντια στις ποικίλες αιρέσεις.
Η παρουσία των Ελλήνων στην Αλεξάνδρεια είναι συνεχής από της ιδρύσεώς της, με πολλές, βέβαια, διακυμάνσεις. Η νεώτερη σελίδα της ιστορίας των Ελλήνων σ΄αυτήν ξεκινάει στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν εμφανίζεται το πρώτο μεταναστευτικό ρεύμα και αυξάνει στα πρώτα μεταεπαναστατικά χρόνια, οπότε η έλευση τους κορυφώνεται, με αποτέλεσμα την εγκατάστασή τους όχι μόνο στην Αλεξάνδρεια, αλλά και σε ολόκληρη την Αίγυπτο. Η πρώτη ελληνική Κοινότητα ιδρύεται στην Αλεξάνδρεια το 1843, αποτελώντας την μητέρα όλων των υπολοίπων ελληνικών Κοινοτήτων της χώρας. Πρωταρχικός σκοπός της ΕΚΑ ήταν η εκπαίδευση των ελληνοπαίδων, γι΄ αυτό και το πρώτο σχολείο αυτών των νεώτερων χρόνων, που ιδρύθηκε λίγο προ της ίδρυσης της Κοινότητας, αποτέλεσε στην συνέχεια αντικείμενο αδιάπτωτης κοινοτικής μέριμνας, για την στέγασή του και την αύξηση των βαθμίδων της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Η στέγαση επιτεύχθηκε, με την δωρεά του πρώτου προέδρου της ΕΚΑ Μιχαήλ Τοσίτσα, στα 1854, όταν εγκαινιάστηκε η Τοσιτσαία σχολή. Ταυτόχρονα, στα υπάρχοντα τμήματα (ελληνικό, αλληλοδιδακτικό, παρθεναγωγείο) προστέθηκε το γυμνάσιο, σχολείο Μ.Ε., χάρη στην γενναιοδωρία του προέδρου της ΕΚΑ Γεωργίου Αβέρωφ, που προς τιμήν του ονομάστηκε Αβερώφειο.
Για το Αβερώφειο γυμνάσιο, το σημαντικότερο κοινοτικό σχολείο της Αλεξάνδρειας, δεν είχε γραφεί καμία μονογραφία, που να στηρίζεται στο σημαντικό αρχειακό υλικό που σώζεται στις ημέρες μας. Μετά από μία προκαταρκτική έρευνα στο ΕΛΙΑ, το ίδρυμα που διασώζει και διατηρεί ζωντανή την μνήμη του Αλεξανδρινού Ελληνισμού, αφού εκεί διατηρείται, μεταξύ άλλων, το μεγαλύτερο μέρος του αρχείου της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, αποφάσισα, με την σύμφωνη γνώμη του επιβλέποντος καθηγητού κ. Αθανασίου Καραθανάση, να προχωρήσω στην εκπόνηση διδακτορικής διατριβής, με θέμα την ιστορία του Αβερωφείου γυμνασίου, από της ιδρύσεώς του (1890) ως το 1960, οπότε το σχολείο γίνεται μικτό και αρχίζει η αισθητή μείωση του αριθμού των μαθητών του, λόγω της αναχώρησης των Ελλήνων από την Αλεξάνδρεια.
Για την συλλογή του απαραίτητου υλικού ερεύνησα το αρχείο της ΕΚΑ στο ΕΛΙΑ, κατά το ακαδημαϊκό έτος 1998-1999, το τμήμα του αρχείου του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, που φυλάσσεται στο ως άνω ίδρυμα (κυρίως αλληλογραφία 19ου και 20ου αιώνα) και το ιστορικό αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας (Ιανουάριος – Μάρτιος 1999). Ακολούθως μετέβην στην Αλεξάνδρεια (Οκτώβριος – Δεκέμβριος 1999), όπου φιλοξενούμενος της γεραράς πρεσβυγενούς Ελληνικής Κοινότητας, ερεύνησα το εναπομείναν τμήμα του αρχείου. Δυστυχώς, τα διάφορα έγγραφα –σπαράγματα της μνήμης– είναι σκορπισμένα σε αρκετούς χώρους του Ζερβουδακείου κτιρίου, αναμεμιγμένα με άσχετο υλικό. Παρόλα αυτά το αποτέλεσμα της έρευνας και στην Αλεξάνδρεια ήταν ικανοποιητικό, αφού εντοπίστηκαν έγγραφα σχετικά με την δύσκολη δεκαετία του ΄50. Από το συγκεντρωμένο υλικό και την επεξεργασία του θέλω να ελπίζω ότι η εργασία μου θα συμβάλει, έστω και λίγο, στην γνώση ενός σημαντικού σχολείου του απόδημου Ελληνισμού, φωτίζοντας ακόμη και πτυχές της ιστορίας της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω από την θέση αυτή εκείνους που με βοήθησαν στην εκπόνηση της διατριβής. Και πρώτα τον επιβλέποντα καθηγητή μου στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Αθανάσιο Καραθανάση, που παρακολούθησε την πορεία της διατριβής σε όλα της τα στάδια, για τις συμβουλές, τις υποδείξεις και τις διορθώσεις του καθόλο το διάστημα της αρχειακής έρευνας και της συγγραφής της εργασίας. Ευχαριστώ, ωσαύτως, και τους καθηγητές – μέλη της τριμελούς επιτροπής, αιδεσιμιλογιώτατο π. Θεόδωρο Ζήση και τον ελλογιμότατο κ. Αθανάσιο Αγγελόπουλο για την βοήθειά τους, όπως και τα υπόλοιπα μέλη της επταμελούς επιτροπής ελλογιμοτάτους καθηγητές κ. Σωτήριο Βαρναλίδη, κ. Μιχαήλ Τρίτο, κ. Ιωάννη Κογκούλη και κ. Ηρακλή Ρεράκη για την έγκριση της διατριβής.
Πολλές και εγκάρδιες ευχαριστίες οφείλω στον ερευνητή – καθηγητή της Ακαδημίας Αθηνών κ. Ευθύμιο Σουλογιάννη, υπεύθυνο του αιγυπτιώτικου αρχείου του ΕΛΙΑ και βαθύ γνώστη της ιστορίας του Ελληνισμού της Αιγύπτου, για την βοήθειά του στον εντοπισμό του θέματος και για την καθοδήγησή του στο αρχείο της ΕΚΑ. Χωρίς την αμέριστη βοήθεια και συμπαράστασή του θα ήταν αδύνατο να μυηθώ στην ιστορία της Αλεξάνδρειας και να προχωρήσω στην εκπόνηση της διατριβής· ομοίως ευχαριστώ το προσωπικό του ΕΛΙΑ για την ζεστή φιλοξενία του, την φιλική του διάθεση και την βοήθεια του κατά την παραμονή μου στην Αθήνα.
Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον Μακαριώτατο Πάπα και Πατριάρχη Αλεξανδρείας κ.κ. Πέτρο Ζ’ για την συμπαράστασή του καθώς και την πνευματική και ηθική ενίσχυση που μου παρείχε. Ιδιαιτέρως ευχαριστώ και ευγνωμονώ τον τότε Πρόεδρο της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας και νυν Αναπληρωτή Πρόεδρο του ΣΑΕ κ. Στέφανο Ταμβάκη, έναν γνήσιο Αλεξανδρινό και στυλοβάτη του Απόδημου Ελληνισμού, για την άψογη και εγκάρδια συνεργασία μας, που διευκόλυνε πολύ την παραμονή μου στην Αλεξάνδρεια. Επίσης ευχαριστώ την Κοινοτική Επιτροπή της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας για την φιλοξενία στην Αλεξάνδρεια και την εκτίμησή τους.
Ευγνωμοσύνη χρωστώ στο γνωστό για την πολυσχιδή δράση του και ιδιαίτερα αγαπητό στους Έλληνες Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης, που ανέλαβε την χορηγία της έκδοσης. Χάρη στην μεγαθυμία και γενναιοδωρία του Προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου κ. Στέλιου Παπαδημητρίου και των υπολοίπων μελών του, που αποδέχθηκαν ευμενώς το αίτημά μου, κατέστη δυνατή η έκδοση της διατριβής. Θα είμαι δια βίου ευγνώμων για την μεγάλη τιμή που μου έκαναν.
Εν κατακλείδι θα ήθελα να σημειώσω τον θαυμασμό μου για τον Αλεξανδρινό Ελληνισμό και όσα πέτυχε, ιδιαίτερα κατά τους τελευταίους δύο αιώνες της νεώτερης ιστορίας του, ευχόμενος να συνεχίσει την δράση του, έστω και ολιγομελής, στην αγαπημένη Αλεξάνδρεια.

Περιεχόμενα:

Α. Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

Ι. ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ – ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ – Η ΣΤΕΓΑΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ
1. Η ίδρυση
2. Οι Κανονισμοί Λειτουργίας
3. Η στέγαση της σχολής

ΙΙ. Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

B. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

Ι. ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ
1. Γυμνάσιο Αρρένων (κλασσικό και τμήμα θετικών επιστημών) και εμπορικό τμήμα
2. Η Μέση Εκπαίδευση των Θηλέων

ΙΙ. ΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ
1. Ο Γεώργιος Αβέρωφ
2. Ο Γεώργιος Ζερβουδάκης
3. Οι υπόλοιποι πολλοί Ευεργέτες

ΙΙΙ. ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ
1. Το “δικαίωμα εγγραφής”
2. Τα δίδακτρα
3. Τα υπόλοιπα “δικαιώματα”
4. Η μισθοδοσία του εκπαιδευτικού προσωπικού
5. Η συνταξιοδότηση των καθηγητών
6. Η αλληλεπίδραση σχολείου – κοινότητας στον οικονομικό τομέα. Οι επιπτώσεις της γενικότερης οικονομικής δυσπραγίας της ΕΚΑ στο Αβερώφειο

Γ. ΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

Ι. ΟΙ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ
1. Πρόσληψη – εξέλιξη – καθήκοντα και Ενώσεις των εκπαιδευτικών
2. Η εκτός σχολείου διδασκαλία των εκπαιδευτικών
3. Προβλήματα στις σχέσεις εκπαιδευτικών – ΕΚΑ
4. Οι επιπτώσεις των πολιτικών και ιστορικών περιπετειών στην θέση των εκπαιδευτικών
5. Τα δικαιώματα των εκπαιδευτικών
6. Εξέχοντες εκπαιδευτικοί λειτουργοί

ΙΙ. ΤΑ ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ
1. Προβληματισμοί και αλλαγές στο ωρολόγιο πρόγραμμα
2. Τα φιλολογικά μαθήματα
3. Τα μαθήματα θετικών επιστημών
4. Οι ξένες γλώσσες
5. Τα υπόλοιπα μαθήματα
6. Προσπάθειες ελάφρυνσης του ωρολογίου προγράμματος

ΙΙΙ. ΔΙΑΦΟΡΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ
1. Η αξιολόγηση των μαθητών
2. Το θέμα των απολυτηρίων εξετάσεων
3. Η συμπεριφορά των μαθητών και η αντιμετώπιση των παρεκτροπών
4. Οι προσπάθειες βελτίωσης του εκπαιδευτικού συστήματος
5. Τα σχολικά εγχειρίδια
6. Η επίπτωση των ιδεολογικών συγκρούσεων

ΙV. Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ
1. Ο “Εσωτερικός Κανονισμός των Σχολείων”
2. Η πολυσχιδής δραστηριότητα των μαθητών
3. Η κοινωνική μέριμνα της ΕΚΑ για τους μαθητές
4. Η μέριμνα του Συλλόγου των Αποφοίτων υπέρ των μαθητών
5. Η “Βιβλιοθήκη των Σχολείων Μ.Ε.”
6. Μουσεία
7. Οι βραβεύσεις των αριστούχων
8. Οι εορτές και οι αργίες του σχολείου
9. Οι σχολικοί αθλητικοί αγώνες
10. Ο προσκοπισμός
11. Οι σχολικές εκδρομές
12. Το σχολικό κυλικείο
13. Οι επισκέψεις επιφανών προσώπων
14. Η συμμετοχή του σχολείου σε ευχάριστα γεγονότα και σε πένθη επιφανών προσώπων
15. Η τελετή αποφοίτησης

V. ΟΙ ΑΠΟΦΟΙΤΟΙ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ
1. Ο επαγγελματικός προσανατολισμός των μαθητών και η επαγγελματική αποκατάστασή τους
2. Ο Σύλλογος των Αποφοίτων
3. Η χορήγηση υποτροφιών
4. Οι πεσόντες Αβερωφίτες κατά τους Εθνικούς Αγώνες της Ελλάδας

Δ. ΤΟ ΑΒΕΡΩΦΕΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ
ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΜΕ ΤΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ – ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ

E. ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΜΕ ΤΑ ΔΥΟ ΚΡΑΤΗ
I. Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ
II. Η ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΩΝ ΑΡΧΩΝ

ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I. Χρονολογικός Πίνακας Αβερωφείου Γυμνασίου Αλεξανδρείας
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II. Πίνακες στατιστικών στοιχείων
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III. Φωτογραφίες