, , ,

Ο Ψυχάρης και η εποχή του

ΙΑ' Επιστημονική Συνάντηση του Τομέα Μεσαιωνικών και Νεοελληνικών Σπουδών του Τμήματος Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

N-id: 1135 Κατηγορίες: , Σελίδες: 640 Σχήμα: 17 x 24 Xρονολογία: 2005 ISBN: 960–231–118-5 Εκδόσεις: ΙΝΣ, ΑΠΘ - Τμήμα Φιλολογίας

Προλογικό σημείωμα της Γ. Φαρίνου – Μαλαματάρη

Ο παρών τόμος περιλαμβάνει τις ανακοινώσεις της ΙΑΔ Επιστημονικής Συνάντησης του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών που πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2004 στη Θεσσαλονίκη και ήταν αφιερωμένη στον Ψυχάρη με την αφορμή της επετείου των 150 χρόνων από τη γέννηση και των 75 από τον θάνατό του.
Η περίπτωση του Ψυχάρη δεν είναι απλή. Είναι Έλληνας της Διασποράς που η μητρική του γλώσσα δεν ήταν τα ελληνικά· είναι αυτός που αναγνώρισε την προτεραιότητα της κοινής γλώσσας του λαού και ενθάρρυνε τη γραπτή αποτύπωσή της· είναι ο καθηγητής της γλωσσολογίας στη Σορβόνη που προσπάθησε να διατυπώσει και να τηρήσει απαρέγκλιτα ορισμένους νόμους στη φωνολογία, στη μορφολογία και στη σύνταξη της δημοτικής· είναι συγχρόνως ο λογοτέχνης που γράφει ο ίδιος πεζογραφία και θέατρο και ενθαρρύνει και άλλους, προκειμένου να δημιουργηθεί μια γραπτή λογοτεχνική γλώσσα· είναι ο γαμπρός του Ρενάν που ζει στο πνεύμα του θετικισμού και συμμετέχει ενεργά στην πολιτική ζωή της Γαλλίας στο γύρισμα από τον 19ο στον 20ό αιώνα, χωρίς να παραβλεφθεί η ιδεολογική του μετατόπιση ύστερα από τον ΑΔ Παγκόσμιο Πόλεμο· είναι γνώστης της γαλλικής λογοτεχνίας, της σύγχρονής του και της παλαιότερης, στην οποία επίσης φιλοδόξησε να καθιερωθεί ως πεζογράφος· είναι ένας ακαταπόνητος επιστολογράφος που κρίνει, νουθετεί, αντιδικεί ιδιωτικά ή δημόσια· είναι ένας διανοούμενος που (μέσω περιοδικών, διαγωνισμών κτλ.) συναρτά τη γλωσσική βελτίωση με την εθνική πρόοδο και την επίτευξη των εθνικών στόχων.
Αυτές τις συχνά αντικρουόμενες μεταξύ τους όψεις του Ψυχάρη κάλυψαν οι 40 ανακοινώσεις που περιλαμβάνονται στον τόμο αυτό, με πρώτες την ανακοίνωση του χαλκέντερου ψυχαριστή Ε. Κριαρά (σύγκριση του Ψυχάρη με τον γάλλο ποιητή Μαλέρμπ) και της Σ. Σταυρακοπούλου που εξετάζει λεπτομερειακά την πορεία της συνεχούς και γόνιμης ενασχόλησης του Κριαρά με τον Ψυχάρη. Οι υπόλοιπες ανακοινώσεις τοποθετούνται εδώ κατά τη σειρά που δηλώνεται στον υπότιτλο της Συνάντησης: «Ζητήματα γλώσσας, λογοτεχνίας και πολιτισμού».
Οι ανακοινώσεις για τη γλώσσα περιλαμβάνουν σύγκριση της ψυχαρικής γλώσσας με την Κοινή Νέα Ελληνική και κριτική των ψυχαρικών απόψεων και εφαρμογών (Σετάτος)· παρουσίαση δημωδών κειμένων του 17ου αιώνα, ενδεχομένως άγνωστων στον Ψυχάρη, που παρουσιάζουν μια παλαιότερη μορφή ελληνικής διγλωσσίας (με συνειδητή διαφοροποίηση γλωσσικών επιπέδων και ύφους) (Eideneier)· επισήμανση ορισμένων ασυνεπειών μεταξύ της αυστηρής γλωσσικής πειθαρχίας που απαιτούσαν τα θεωρητικά διδάγματα του Ψυχάρη και της «φυσικότερης» έκφρασης των λογοτεχνικών του κειμένων (Mackridge)· ανάδειξη του άστοχου του ψυχαρικού ισχυρισμού (και διερεύνηση των πιθανών αιτίων) ότι η ελληνική είναι η μόνη γλώσσα που αντικαθιστά ζωντανές λέξεις με νεκρά συνώνυμα, ενώ το ίδιο συνέβη στη Γαλλία κατά την Αναγέννηση με αποτέλεσμα την άνθηση της λογοτεχνίας (De Boël)· περιγραφή του τρόπου με τον οποίο οι τρεις όψεις του Ψυχάρη (του γλωσσολόγου, του ρυθμιστή και του ηγέτη) βρήκαν στο έργο του ένα σχήμα που τις αποκρυστάλλωσε σε σύστημα (Ρ. Δελβερούδη)· τοποθέτηση της αντίληψης του Ψυχάρη για τη μεταρρυθμιστική διαδικασία της γλώσσας πλησιέστερα στο μοντέλο των καθαρολόγων του 19ου αιώνα (π.χ. μακροπρόθεσμη γλωσσική εξέλιξη με εντατικοποίηση της επιστημονικής και λογοτεχνικής παραγωγής) παρά των δημοτικιστών του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» (άμεση γλωσσική αλλαγή με ζητούμενο την αποκρυσταλλωμένη μορφή και φορείς τους ειδικούς και τον κρατικό μηχανισμό) (Διατσέντος)· εξέταση της Μεγάλης Ρωμαίικης Επιστημονικής Γραμματικής ως «κειμένου» που «φλερτάρει με τη λογοτεχνική γραφή και τα λογοτεχνικά ηδύσματα», καθώς και των φιλοσοφικών προϋποθέσεών της, οι οποίες εντοπίζονται στον θετικισμό και στη γλωσσολογική του έκφραση, δηλ. στη Σχολή των Νεογραμματικών (Καζάζης και Χαιρόπουλος). Αντίθετα, η Van Dyck συσχετίζει τον Ψυχάρη με τον Σωσύρ και, αποδομώντας την αντίθεση δημοτικής (προφορικότητα) και καθαρεύουσας (εγγραμματοσύνη και μίμηση των ευρωπαϊκών γλωσσών) στο κεφ. «Cabinet de lecture» από Το Ταξίδι μου, διαβάζει το ψυχαρικό αυτό κείμενο ως διασπορική (μετάφραση, μεταγραφή, πολυγλωσσισμός κτλ.) και όχι ως εθνική (μονογλωσσική) λογοτεχνία. Με αφορμή τις κριτικές αποτιμήσεις των Ροΐδη και Παλαμά, ο Αγγελάτος εξετάζει την ειδολογική πραγματικότητα του ίδιου έργου που το θεωρεί ως ενδιάμεση εκδοχή μεταξύ θεωρητικού/επιστημονικού (επιχειρηματολογία) και λογοτεχνικού λόγου (παραδειγματοποίηση των δυνατοτήτων του πεζού λόγου) σε εσωτερική διαλογοποίηση (με τη μπαχτινική σημασία του όρου).
Είναι γνωστό ότι ο Ψυχάρης ενδιαφερόταν για την καλλιέργεια της πεζογραφίας, την οποία ούτως ή άλλως θεωρούσε δείκτη καλλιέργειας του αναγνωστικού κοινού και μέσο ανάδειξης των δυνατοτήτων της δημοτικής στην απόδοση λεπτών και δύσκολων εννοιών. Το ψυχαρικό μυθιστόρημα, που επαινέθηκε από τους συνοδοιπόρους του δημοτικισμού αλλά γενικά κατηγορήθηκε για έλλειψη δημιουργικής πνοής, εξετάστηκε σε νέα συμφραζόμενα: Συγκεκριμένα, με αφορμή Τ’ Όνειρο του Γιαννίρη προτάθηκε να διαβαστεί ως «συνεχής μορφή» που απαρτίζεται από ανισομερείς συνδυασμούς μυθιστορίας, μυθιστορήματος, αυτοβιογραφίας και μενίππειας σάτιρας (Φαρίνου-Μαλαματάρη)· θεωρήθηκε μυθιστόρημα καταστάσεων ψυχής και αναλύθηκε (ιδίως Τ’ Όνειρο του Γιαννίρη και το Ζωή κι αγάπη στη μοναξιά) ως προς τον χώρο και τα δρώντα πρόσωπα από την προοπτική μιας σημειωτικής του πάθους (Μπενάτσης)· κρίθηκε ως προς τη λογοτεχνική αποτελεσματικότητά του (με παραδείγματα κυρίως από τη Ζωή κι αγάπη στη μοναξιά) με βάση κλασσικές κατηγορίες της αφηγηματολογίας (Χρυσομάλλη-Henrich)· συγκρίθηκε (το ίδιο μυθιστόρημα) με δύο άλλα θεματικά παρόμοια, τον προγενέστερο Ροβινσώνα Κρούσο και τον μεταγενέστερο Pedro Cazas (Κολίτση)· διαβάστηκε (συγκεκριμένα Η άρρωστη δούλα) ως τύπος ιατρικού μυθιστορήματος γνωστού στη Γαλλία από τον Ζολά και τους Γκονκούρ που εισάγει επιστημονική ορολογία στη δημοτική και διαφωτίζει για θέματα υγείας και νόσου το ευρύ κοινό (Αμπατζοπούλου)· επικεντρώθηκε (Τα δυο αδέρφια) στα δυαδικά σχήματα (ιδίως στο σύνηθες για την Ευρώπη της εποχής «σύνδρομο του διδύμου») ως μέσο αναπαράστασης ιδανικού και πραγματικού (Φραντζή)· εξετάστηκε σε σχέση με τα παρα-κείμενά του (ιδίως τους προλόγους του), που ενίοτε επηρεάζουν τον τρόπο ανάγνωσης, αποδεικνύουν ότι το ψυχαρικό μυθιστόρημα είναι η άλλη πλευρά της ψυχαρικής κριτικής ή της επιστημονικής μελέτης και ενδεχομένως ιχνηλατούν τη διαφορά μεταξύ της συγγραφικής πρόθεσης και της επιτέλεσης στην πεζογραφία του Ψυχάρη (Πατερίδου).
Τρεις ανακοινώσεις αναφέρονται στην ενασχόληση του Ψυχάρη με το θέατρο. Ξεκινώντας από τον πρόλογο-μανιφέστο του Ρωμαίικου θεάτρου (1901) που περιέχει τον Κυρούλη και τον Γουανάκο, η Πετράκου αναπτύσσει διεξοδικά τη θεωρία του Ψυχάρη για τη δημιουργία και τη θεματική εθνικού δράματος, τις επιφυλάξεις του για τον νιτσεϊσμό, τον ιψενισμό και τον αναφομοίωτο συμβολισμό, τους δραματουργικούς του νεωτερισμούς, το είδος (θέατρο ιδεών) που καλλιεργεί, καθώς και την κριτική αποτίμηση από συγχρόνους και μεταγενεστέρους. Παρόμοια ζητήματα θίγει και η Ευαγγελινού, που επιμένει περισσότερο στην επίδραση του Ψυχάρη στη θεατρική γραφή και τη σκηνική τέχνη της εποχής του, καθώς και σε παρεμφερείς δραστηριότητες («Νέα Σκηνή» του Χρηστομάνου) κατά την ίδια περίοδο. Η ανακοίνωση του Πούχνερ ρίχνει φως σε άγνωστα θεατρικά έργα του Ψυχάρη γραμμένα την τελευταία περίοδο της ζωής του που δείχνουν – παρά τον αφελή συμβολισμό τους, την ευδιάκριτη αλληγορία και τις δύσκολα παριστανόμενες ουτοπικές σκηνές – το ενδιαφέρον του Ψυχάρη για το θέατρο.
Την κριτική την υπηρέτησε ο Ψυχάρης όχι μόνον με δημοσιεύσεις σε περιοδικά και αυτοτελή βιβλία αλλά και ιδιωτικά, εκφράζοντας απόψεις θεωρητικές ή κρίσεις για συγκεκριμένα έργα στις επιστολές του. Συγκεντρώνοντας σχετικές αναφορές από την Αλληλογραφία του με τον Εφταλιώτη ο Ερ. Καψωμένος μελετά τις απόψεις του Ψυχάρη για τη γλώσσα και το ύφος των ελλήνων συγγραφέων, ενώ η Ρούσου τις προωθημένες απόψεις του (1899) – υπό την επίδραση των γάλλων συμβολιστών – για την ανάγκη χρήσης του ελευθερωμένου στίχου (με τη μορφή της ανισοσυλλαβίας) που απομακρύνει από τη δεσμευτική αντίληψη της παραδοσιακής στιχουργίας και απελευθερώνει το ποιητικό αίσθημα του δημιουργού. Η Λαδογιάννη εξερευνά τον όρο «ιδεαλιστικός ρεαλισμός» που χρησιμοποιεί και ο Ψυχάρης κατά τη δεκαετία 1890 στις κριτικές του μελέτες και τον περιγράφει ως αποτέλεσμα ενός συγκρητισμού μεταθετικιστικών τάσεων και γερμανικού ρομαντισμού μαζί με στοιχεία ενός αυτόχθονος ελληνικού συμβολισμού, όπως εκπροσωπείται από το λαϊκό παραμύθι.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση του Ψυχάρη και ειδικότερα η κριτική του λογοτεχνικού, δοκιμιακού και γλωσσολογικού του έργου από τα Παναθήναια, ένα περιοδικό που υποστήριζε τη μεικτή και ήταν ο μεγάλος αντίπαλος του δημοτικιστικού Νουμά (Μουράτης και Μυρίλλα). Συναφής είναι και η περιγραφή των διακυμάνσεων στις μακρόβιες σχέσεις Ξενόπουλου (από τους κύριους συνεργάτες των Παναθηναίων) και Ψυχάρη που γίνεται από την Τριχιά-Ζούρα, ενώ η αρνητική μελέτη του Ψυχάρη για τον Παλαμά (1927) εξετάζεται μεταξύ άλλων ως αντίδραση στην ενδεχόμενη συμμαχία Παλαμά – Επισκοπόπουλου στο πλαίσιο των κυμαινόμενων σχέσων Παλαμά – Ψυχάρη, Ψυχάρη – Επισκοπόπουλου, Παλαμά – Επισκοπόπουλου (Μαυρέλος). Μια απόπειρα σύγκρισης ορισμένων ιδεών και πρακτικών του Ψυχάρη με αντίστοιχες του επίσης χιώτικης καταγωγής και γαλλοθρεμμένου Θεοτοκά επιχειρεί η Μουστακάτου.
Η γαλλική πλευρά του Ψυχάρη περιγράφεται με τις ανακοινώσεις της Μποτουροπούλου (για το εξοχικό σπίτι του Ρενάν στη Βρετάνη, κέντρο φιλοξενίας αρκετών φίλων του Ψυχάρη αλλά και εστία έμπνευσης έργων, όπως Η άρρωστη δούλα), της Κωνσταντουλάκη-Χάντζου (για τη σχέση του Ψυχάρη με πρόσωπα των γαλλικών Γραμμάτων και της γαλλικής κοινωνίας, όπως αποτυπώνονται για παράδειγμα στο Όνειρο του Γιαννίρη), και του Φρέρη (για τη «διπλή γραφή», ελληνικά και γαλλικά, και τη «διπλή συμπεριφορά» του Ψυχάρη που, καθώς προέρχεται από το περιβάλλον του ευρωπαϊκού φιλευθερισμού, εμφανίζεται ως νεωτεριστής στο ελληνόφωνο αλλά παραδοσιακός στο γαλλόφωνο έργο του), ενώ η ανακοίνωση της Χρυσογέλου-Κατσή θίγει το θέμα των σχέσων του Ψυχάρη με τη Γερμανία ιχνηλατώντας την παρουσία του Χάινε στο ψυχαρικό έργο.
Οι ανακοινώσεις που φέρνουν στο φως είτε ανέκδοτες είτε άγνωστες επιστολές του Ψυχάρη και περιστρέφονται σε γλωσσικά, λογοτεχνικά ή απλά καθημερινά θέματα τοποθετήθηκαν κατά χρονολογική σειρά αποστολής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιγραφή των 78 ανέκδοτων επιστολών του Ψυχάρη στον Κρούμπαχερ που φυλάσσονται στην Κρατική Βιβλιοθήκη της Βαυαρίας και συνοψίζουν τις θέσεις και τη στρατηγική του Ψυχάρη στα κρίσιμα χρόνια του δημοτικισμού (Μητσού), ενώ η επιστολική αντιμαχία του Ψυχάρη με τον Βερύκιο από τις στήλες της εφ. Ακρόπολις αποδεικνύει τόσο το δημόσιο ενδιαφέρον για το γλωσσικό όσο και την εγρήγορση και τις εξ αποστάσεως επεμβάσεις του Ψυχάρη στο δημοτικιστικό αγώνα (Φράγκου-Κικίλια). Αλλης υφής είναι οι ανέκδοτες επιστολές του Ψυχάρη προς την Comtesse de Noailles με κριτικά σχόλια για τα ποιήματά της αλλά και βιογραφικές πληροφορίες σε μια κρίσιμη για τον Ψυχάρη εποχή (Γούλα-Μητάκου), ενώ πινελιές στην προσωπικότητα του Ψυχάρη προσθέτουν οι ανέκδοτες, στην πλειονότητά τους, επιστολές προς τον Παύλο Κωσταντινίδη μαθητή και γραμματέα του από το 1927 έως το 1929 (Κατσιώτη).
Ο τόμος κλείνει με τέσσερις ανακοινώσεις ποικίλου περιεχομένου: απόψεις του Ψυχάρη για τη γλώσσα της ελληνικής μετάφρασης της Παλαιάς Διαθήκης (Κ. Ν. Παπαδόπουλος)· κριτική στη σχολική ανθολόγηση του κεφ. «Οι αρχαίοι» από το ψυχαρικό Ταξίδι, χωρίς την κριτική αμφισβήτηση των ιδεολογημάτων που περιέχει το κείμενο και τα οποία δεν απέχουν από αντίστοιχα ιδεολογήματα περί εθνικής συνέχειας τον 19 αιώνα (Κόκορης)· σχέσεις και επαφές του Ψυχάρη με πρόσωπα και έντυπα της Κύπρου που ξεκινούν από την απόλυτη προσήλωση στο ψυχαρικό κήρυγμα και συνεχίζουν μετριασμένες στη δεκαετία του 1920 και με κριτικό έλεγχο στο αφιερωματικό τεύχος του περιοδικού Πάφος στον δημοτικισμό το 1940 (Παπαλεοντίου)· τις κυμαινόμενες σχέσεις δημοτικισμού και σοσιαλισμού κατά την πρώτη τριακονταετία του 20ού αιώνα, κυρίως μέσω του περιοδικού Νουμάς, που διευκόλυνε τη συσπείρωση διανοουμένων με δυνατότητα να παρεμβαίνουν στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα, καθώς και τη στάση και θέση του Ψυχάρη στο περιοδικό κατά την περίοδο αυτή (Π. Νούτσος).
Η εξαιρετικά συνοπτική παρουσίαση των ανακοινώσεων σε καμιά περίπτωση δεν εξαντλεί τον πλούτο και τις αποχρώσεις που περιλαμβάνει η καθεμιά από αυτές. Επίσης οι κατηγορίες ταξινόμησης κάθε άλλο παρά ερμητικά κλειστές είναι. Εργασίες από την ίδια ή διαφορετικές κατηγορίες βρίσκονται σε διάλογο ή αντίλογο μεταξύ τους· σε κάθε περίπτωση συμβάλλουν είτε στην ευκρινέστερη διατύπωση κάποιου επιχειρήματος είτε στον φωτισμό του ψυχαρικού έργου από πολλές πλευρές, με διαφορετικές προσεγγίσεις. Νομίζω, πάντως, ότι οι ανακοινώσεις δείχνουν ότι σήμερα που η δημοτική είναι επίσημη γλώσσα του κράτους, που η γλωσσολογία μπορεί να αποτιμά αντικειμενικά τις γλωσσικές απόψεις του Ψυχάρη, που η κριτική επανεκτιμά τη λογοτεχνική παραγωγή του 19ου αιώνα με διαφορετικά κριτήρια, που οι θεωρητικές προϋποθέσεις και οι τεχνικές της γραφής γίνονται μέρος της μυθοπλασίας, που μας ερεθίζουν ερευνητικά οι περιπτώσεις των λογοτεχνών που γράφουν σε δύο γλώσσες και ανήκουν σε δύο λογοτεχνίες, που αποκτά ιδιαίτερη σημασία η ταυτότητα του διασπορικού υποκειμένου, ο Ψυχάρης αξίζει να μελετηθεί σε νέο ορίζοντα προσδοκιών.


Περιεχόμενα

  • Εμμανουήλ Κριαράς, Δύο συγγενικές (ιδεολογικές και ανθρώπινες) φυσιογνωμίες: Ο Malherbe και ο Ψυχάρης
  • Σωτηρία Σταυρακοπούλου, Ο Ψυχάρης του Κριαρά
  • Μιχάλης Σετάτος, Ο Ψυχάρης και η κοινή νέα ελληνική
  • Hans Eideneier, Γραπτή διγλωσσία τον 17ο αιώνα
  • Peter Mackridge, «Σύμφωνα με τον κανόνα και με γούστο»: Ο Ψυχάρης και τα όρια της γλωσσικής τυποποίησης
    Gunnar De Boel, O Ψυχάρης και τα γαλλικά
  • Pέα Δελβερούδη, O Ψυχάρης, η γλωσσολογία, η «Iδέα»
  • Πέτρος Διατσέντος, Tο ψυχαρικό γλωσσικό πρόταγμα ανάμεσα στην παραδοσιακή και τη σύγχρονη αντίληψη για τη γλωσσική μεταρρύθμιση
  • Ι. Ν. Καζάζης – Παύλος Χαιρόπουλος, Η Μεγάλη Ρωμαίικη Επιστημονική Γραμματική του Γιάννη Ψυχάρη: Μορφή και Ιδεολογία
  • Karen Van Dyck, Tracing the Alphabet in Psycharis’s Journey
  • Δημήτρης Aγγελάτος, «Tο άκρον άωτον της επιτεχνήσεως του ύφους» και η «ορχήστρα» των «λογοτεχνικών ειδών»: Tο διαλογικό Tαξίδι του Ψυχάρη
  • Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, Το ψυχαρικό μυθιστόρημα: Μερικές παρατηρήσεις με αφορμή T’ Όνειρο του Γιαννίρη
  • Απόστολος Μπενάτσης, Από το Όνειρο ως τη Μοναξιά: Οι καταστάσεις της ψυχής στο έργο του Ψυχάρη
  • Kυριακή Xρυσομάλλη-Henrich, Σκευή και κατασκευή στα πεζογραφικά λογο«τεχνήματα» του Ψυχάρη
  • Φιλοθέη Κολίτση, Η συνάντηση του Ψυχάρη και του Κόντογλου με τον Ροβινσώνα Κρούσο του Defoe
  • Φραγκίσκη Aμπατζοπούλου, H άρρωστη δούλα: Ένα «ιατρικό» μυθιστόρημα του Ψυχάρη
  • Αντεια Φραντζή, H λογοτεχνική διττότητα στο έργο του Ψυχάρη: Tο «σύνδρομο του διδύμου» στο μυθιστόρημα του Ψυχάρη Tα δυο αδέρφια
  • Γεωργία Πατερίδου, Ο Ψυχάρης και η συγγραφική του αυτοσυνειδησία
  • Νάντια Ευαγγελινού, Η συνεισφορά του Ψυχάρη στο νεοελληνικό θέατρο
  • Κυριακή Πετράκου, H θεατρική αντίληψη του Ψυχάρη
  • Βάλτερ Πούχνερ, Tα τελευταία θεατρικά έργα του Γιάννη Ψυχάρη: Ένα σχόλιο
  • Eρατοσθένης Καψωμένος, Κριτικές απόψεις του Ψυχάρη για τη γλώσσα και το ύφος των νεοελλήνων συγγραφέων
  • Βαρβάρα Ρούσσου, Πρόδρομες θέσεις περί ελευθέρωσης του στίχου στις επιστολές του Γ. Ψυχάρη
  • Γεωργία Λαδογιάννη, Ο όρος «ιδεαλιστικός ρεαλισμός» στα κριτικά κείμενα του Ψυχάρη
  • Μάριος Μουράτης – Μαρία Μυρίλλα, Ψυχάρης και Παναθήναια: Η σχέση δύο άσπονδων συμμάχων
  • Μαρία Τριχιά-Ζούρα, Ψυχάρης – Ξενόπουλος: Μια γλωσσική και αισθητική διαμάχη. Απόρριψη και αποδοχή
  • Νίκος Μαυρέλος, Ψυχάρης – Παλαμάς – Επισκοπόπουλος: Το προσκήνιο και το παρασκήνιο μιας διαμάχης
  • Kατερίνα Mουστακάτου, Η «πρόσληψη» του Ψυχάρη από τον Θεοτοκά
  • Ιφιγένεια Μποτουροπούλου, Ψυχάρης και Βρετάνη
  • Ιωάννα Κωνσταντουλάκη-Χάντζου, Ο Ψυχάρης και τα γαλλικά Γράμματα
  • Γιώργος Φρέρης, Η ευρωπαϊκή ταυτότητα του Γ. Ψυχάρη
  • Α. Χρυσογέλου-Κατσή, Η παρουσία του Heine στο ελληνόγλωσσο έργο του Ψυχάρη. (Μικρή συμβολή σ’ ένα θέμα που δεν έχει ακόμα ερευνηθεί αρκετά)
  • Μαριλίζα Μητσού, Επιστολές του Ψυχάρη στον Karl Krumbacher
  • Ρίτσα Φράγκου-Κικίλια, Πώς προέκυψε ένα γράμμα του Ψυχάρη στον A. N. Bερύκιο, εκδότη του ζακυνθινού Πατριώτη
  • Ξένη Γούλα-Μητάκου, Γράμματα του Γιάννη Ψυχάρη στην Αννα de Noailles
  • Ηρώ Kατσιώτη, «Tο μύρισμα, το αφτί και η αφή» του Ψυχάρη από τα γράμματά του στον Πάβλο Kωσταντινίδη
  • πρεσβ. Κ. Ν. Παπαδόπουλος, Η συμβολή του Ψυχάρη στη μελέτη της βιβλικής γλώσσας και η επίδρασή του στη θεολογική σκέψη
  • Δημήτρης Κόκορης, «Οι αρχαίοι» ως σχολικό ανάγνωσμα: Ιδεολογικό φορτίο και εκπαιδευτική πρακτική
  • Λευτέρης Παπαλεοντίου, H παρουσία του Ψυχάρη στην Kύπρο
  • Παναγιώτης Νούτσος, Ψυχάρης: «Διανοούμενοι» και «Δημοτικισμός»