Το σύγγραμμα αυτό έχει ως αποδέκτες, κατά κύριο λόγο, τους φοιτητές που ενδιαφέρονται για την εξέλιξη της επιστήμης της Χημείας από το σημείο που σχηματοποιήθηκε στον κορμό των φυσικών επιστημών καθώς και την αντίστοιχη πορεία των φιλοσοφικών σκέψεων που σχετιζόταν με τα φυσικά και χημικά φαινόμενα. Προφανώς βέβαια πρόκειται για αναγκαστική σύνοψη του αντικειμένου που πραγματεύεται ένα μάθημα αναφερόμενο στην ιστορία και επιστημολογία, αφού ούτε η εξέλιξη της Χημείας μπορεί να εξετασθεί διαχωρισμένη από τις λοιπές φυσικές επιστήμες και κυρίως τη φυσική, ούτε η εξέλιξη των επιστημών μπορεί να θεωρηθεί ως ανεξάρτητη των ιστορικών στοιχείων, κυρίως των κοινωνικών και πολιτιστικών, τα οποία συνοδεύουν τις κοινωνίες στις περιόδους κατά τις οποίες υπήρξε είτε ραγδαία εξέλιξη είτε ολοκληρωτική στασιμότητα των επιστημών, για τον λόγο αυτό και ο συγκεκριμένος τίτλος. Φυσικά, και οποιοσδήποτε άλλος έχει κάποιο ενδιαφέρον για μια στοιχειώδη ενημέρωση σχετικά με την ιστορική εξέλιξη της Χημείας μέσα από τον κορμό των Φυσικών επιστημών αλλά και την ιστορική επίδραση φιλοσοφικών ρευμάτων στην επιστημονική μεθοδολογία και πρακτική, αποτελεί ευπρόσδεκτο μέλος του συνόλου των αναγνωστών αυτού του πονήματος.
Όσον αφορά τη διερεύνηση της εξέλιξης των ιδεών, αντιλήψεων και θεωριών, η εστίαση βρίσκεται στις αντίστοιχες διαδικασίες που πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή των επιστημών που καθορίζεται ως «Χημεία», ενώ προφανώς η φιλοσοφική προσέγγιση στην επιστημονική μέθοδο καθώς και η ανάλυση των μεθοδολογιών απόκτησης και διαχείρισης γνώσης δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι διαφέρουν ριζικά για τη Χημεία σε σχέση με τις αντίστοιχες γενικές που ισχύουν στην περίπτωση όλων των Φυσικών επιστημών. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί μια γενική παρατήρηση που σχετίζεται με το γεγονός ότι οι χημικοί υπολείπονται κατά πολύ των συναδέλφων τους φυσικών στη δημιουργία επιστημολογικού υποβάθρου. Ακόμη και στην καθαρά ιστορική μελέτη, πολύ λίγες είναι οι προσωπικότητες επιστημόνων με κύρια χημικά ενδιαφέροντα, οι οποίες προσεγγίζονται από τους ιστορικούς της επιστήμης. Τα παραπάνω ίσως σχετίζονται με τον κυρίαρχα πειραματικό χαρακτήρα της Χημείας, αφού είναι καταγεγραμμένο πως και από τους φυσικούς, εκείνοι που είναι συγκεντρωμένοι στις πειραματικές μεθοδολογίες μικρή τάση παρουσιάζουν για επιστημολογική πραγμάτευση βασικών ερωτημάτων της επιστήμης τους. Συνεπάγεται κατά πολλούς, ότι είναι σχετικά δύσκολο για τους χημικούς να επιχειρήσουν μια εξαϋλωση και γενίκευση των φαινομένων που παρατηρούν και καταγράφουν στον εργαστηριακό πάγκο. Ωστόσο υπάρχουν αναφορές σε κείμενα, ακόμη από τον 17ο αιώνα σχετικές με την καλούμενη «χημική φιλοσοφία». Επίσης υπάρχει μια πολύ μακρά χρονικά διάκριση της επιστήμης της χημείας σε «θεωρητική» και «πρακτική» αν και το περιεχόμενο των όρων φαίνεται να έχει μεταβληθεί στην πορεία του χρόνου.
Στο σημείο αυτό ας σημειωθεί ότι κατά την άποψη κάποιων, όπως και του συγγραφέα, η απόκτηση και η διαχείριση της γνώσης σχετικώς με οποιοδήποτε αντικείμενο, είναι κάτι εντελώς προσωπικό για τον καθένα και δεν υπόκειται σε γενικούς κανόνες και οριοθετήσεις. Ωστόσο φαντάζει ορθό και δίκαιο οι προτάσεις και οι σκέψεις κάποιων στοχαστών να παρουσιαστούν σε έκταση ικανή ώστε ο καθένας να μπορέσει να διαγνώσει μέσα από την περιγραφή τους και όχι από την κριτική τους μέσω του συγγράμματος, ποια είναι εκείνη στην οποία ο ίδιος «βρίσκει» τον εαυτό του. Αποψη του συγγραφέα είναι, αν και δεν προωθείται μέσω του κειμένου, ότι όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, η σύγχρονη επιστημονική προσέγγιση έχει και στο συγκεκριμένο αντικείμενο εφαρμογή, με τη γνωστή αρχή της επαλληλίας. Είναι άλλωστε καταγεγραμμένα παραδείγματα γνωστών επιστημόνων που ενώ είχαν ενός είδους αντιλήψεις στα περισσότερα ζητήματα και άρα μπορούν να καταταγούν σε συγκεκριμένο «ρεύμα», σε ορισμένα, έστω περιορισμένης έκτασης αντικείμενα, είχαν αντιλήψεις που δεν χαρακτηρίζονται σύμφωνες με την προηγούμενη κατάταξη, αποδεικνύοντας τόσο την ελευθερία της σκέψης όσο και την υποκειμενικότητα και μη πληρότητα των προσπαθειών οριοθέτησής της.
Μεγάλο μέρος του υλικού που παρατίθεται, ειδικά όσον αφορά τις φιλοσοφικές προσεγγίσεις και απόψεις, αποτελεί στη βάση του το προϊόν της προσπάθειας για συγκέντρωση, καταγραφή και συνοπτική αλλά συνολική παρουσίαση των στοιχείων της επιστημολογίας κυρίως, από τον Γεώργιο Καψωμένο, ο οποίος με μεγάλη φροντίδα, επιμονή και προσοχή εκτέλεσε τις εργασίες αυτές και για περισσότερες από είκοσι ακαδημαϊκές χρονιές δίδαξε σε ακροατήρια φοιτητών του τμήματος Χημείας του Α.Π.Θ. το συγκεκριμένο αντικείμενο μέχρι και τη συνταξιοδότησή του. Αρκετά σημεία που εντοπίζονται σε μεγάλο μέρος του περιεχομένου του συγγράμματος είναι προϊόν των συνήθως μακρών και πάντοτε εποικοδομητικών συζητήσεων που είχαμε κατά το μεγαλύτερο μέρος του διαστήματος αυτού τόσο στους χώρους εργασίας μας όσο και σε μερικούς χώρους ανάπαυλας που εντοπίζονται σε μικρή απόσταση από τους προηγούμενους.
Σημαντικό μέρος της έρευνας που παρατίθεται σχετικά με την ιστορική πορεία της επιστήμης της Χημείας οφείλεται στο κοινό ενδιαφέρον που είχαμε με τον αγαπητό συνάδελφο, φίλο και για σειρά ετών συνεργάτη, καθηγητή της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Στέφανο Καραγεωργίου. Στα πλαίσια των «ανιχνεύσεών» μας την περίοδο της δεκαετίας του 1980 ασχοληθήκαμε για εκατοντάδες ώρες ερευνώντας τις βιβλιοθήκες και μέρος του μόχθου εκείνου είδε το φως της δημοσιότητας στη γενική έκδοση του περιοδικού της Ένωσης Ελλήνων Χημικών, ορισμένα δε τμήματα των κοινών κειμένων μας, με τις απαραίτητες προσθήκες και σημειώσεις, περιλαμβάνονται στο παρόν πόνημα.
Η ιστορική διερεύνηση της εξέλιξης της επιστήμης αποτελεί για αρκετούς από τους επιστήμονες ένα τρόπο εμβάθυνσης στις διαδικασίες κατανόησης εννοιών και διατύπωσης θεωριών. Συχνά μια τέτοια μελέτη καταλήγει να περιλαμβάνει κυρίως προσωπικά στοιχεία ορισμένων επιστημονικών προσωπικοτήτων του παρελθόντος, σαν να μην υπήρχαν άλλοι και να μην επέδρασαν στην εξέλιξη της επιστήμης, ενώ δεν είναι σπάνιες και οι περιπτώσεις «εκτροπής» προς τη συγκέντρωση και παρουσίαση στοιχείων ανεκδοτολογικού χαρακτήρα. Έτσι, οι περισσότεροι καταλήγουμε να γνωρίζουμε για τον Newton ότι του ήρθε μια ιδέα μαζί με ένα μήλο που έπεσε στο κεφάλι του αν και κάποιες φορές δεν είμαστε σε θέση να περιγράψουμε την ιδέα αυτή ή τις μετέπειτα επεκτάσεις της, καθώς και για τον Galilei ότι ήταν κάποιος που πετούσε πράγματα από τον πύργο της Πίζας αν και μας διαφεύγει ο λόγος για τον οποίο ασχολήθηκε μ’ αυτή την «διασκεδαστική» δραστηριότητα.
Οπωσδήποτε, όλοι εκείνοι που ασχολούνται με αντίστοιχα αντικείμενα (και τολμώ εδώ να περιλάβω και τον εαυτό μου) πρέπει σε κάθε ευκαιρία να εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας για την εντελώς απαραίτητη, εξοντωτικά κοπιαστική και περίπου τέλεια προεργασία που έκαναν για λογαριασμό μας όλοι εκείνοι οι σκαπανείς του αντικειμένου όπως οι Partington, Brock, Sarton κ.λ.π. για τους οποίους πολύ μικρή φαντάζει η αναφορά των έργων τους στο παράρτημα της βιβλιογραφίας ή στα επιμέρους χωρία των επιστημόνων που «δανειζόμαστε» από τα κείμενά τους. Όσον αφορά την αρχαία Ελληνική φυσική φιλοσοφία, παρόλη την αντίληψη πολλών ξένων ερευνητών σχετικώς με την ασάφεια ή την πρωταρχικότητα του χαρακτήρα της καθώς και τη γενικότερη ιδέα ότι δεν σχετίζεται άμεσα με το αντικείμενο της Χημείας, τουλάχιστον όπως αυτή έχει ορισθεί και χρησιμοποιείται στη σύγχρονη εποχή, έχω τη γνώμη ότι πρέπει να αποτελεί μέρος της παιδείας όλων των επιστημόνων. Δυστυχώς, και στον τομέα αυτό, οι περισσότερες αξιόπιστες και κατανοητές πηγές, για έναν χημικό επιστήμονα, εντοπίζονται σε ξενόγλωσσα συγγράμματα ή σε σχετικές ιστοσελίδες του διαδικτύου, για τις οποίες όμως πρέπει να προσέχει καθένας που τις χρησιμοποιεί, τόσο την ιδιότητα όσο και την εγκυρότητα αυτού που υπογράφει κάθε σχετικό άρθρο, αφού η γενική τάση είναι να καταχωρεί ο καθένας περίπου ό,τι του αρέσει ή ό,τι προσπαθεί να προωθήσει. Τα στοιχεία πάντως για τη σύγχρονη πορεία της Χημείας καθώς και του συνόλου των φυσικών επιστημών τα οποία περιγράφονται, έχουν συγκεντρωθεί σε διάρκεια πολλών χρόνων ενασχόλησης με το αντικείμενο, τόσο εντός όσο και εκτός των συνόρων της χώρας, και οι κύριες πηγές αναφέρονται στο τέλος του συγγράμματος στο παράρτημα της βιβλιογραφίας η οποία διακρίνεται στην ελληνική και την ξενόγλωσση ενώ περιλαμβάνεται και ένας κατάλογος δικτυακών τόπων όπου μπορεί να εντοπισθούν χρήσιμες και επιβεβαιωμένα αξιόπιστες πληροφορίες για τα επιμέρους αντικείμενα που πραγματεύονται στο ανά χείρας σύγγραμμα.
Η ιστορική εξέλιξη της επιστήμης της Χημείας, σε συσχέτιση με εξελίξεις στην επιστήμη γενικότερα καθώς και στον συγγενικό τομέα των τεχνολογικών προόδων, αποτελεί ένα αξιόλογο και σημαντικό αντικείμενο για τον χημικό όπως και για τον ιστορικό της Χημείας. Ωστόσο, μια εκτενής παρουσίαση τέτοιων συσχετίσεων, με τις απαραίτητες διασταυρώσεις των πηγών καθώς και νεότερων μελετών, ξεφεύγει από την έκταση και το περιεχόμενο ενός συγγράμματος όπως το παρόν. Για τον λόγο αυτό παρατίθεται στο παράρτημα μόνο ένας συνοπτικός πίνακας με τις κυριότερες χρονολογίες, όπου αυτές είναι γνωστές από άμεσες ή έμμεσες μαρτυρίες.
Τέλος, έγινε μια εκτενής και επίπονη προσπάθεια εντοπισμού και καταγραφής των βασικών στοιχείων όπως απεικόνιση και διάρκεια ζωής των επιστημόνων και φιλοσόφων που επέδρασαν σημαντικά στην εξέλιξη των επιστημών και κυρίως της Χημείας, χωρίς δυστυχώς να υπάρξει πλήρης κάλυψη όλων. Τα αποτελέσματα της προσπάθειας αυτής περιλαμβάνονται επίσης στο παράρτημα του συγγράμματος και αποτελούν ένα ακόμη στοιχείο για την χρήση του τόμου αυτού ως κάτι περισσότερο από βοήθημα για την επιτυχή εξέταση σε ένα μάθημα του προγράμματος σπουδών ενός τμήματος Χημείας.
Περιεχόμενα
1. Ορισμοί 2. Οι θεωρίες
- 2.1 Φιλοσοφικά ρεύματα
- 2.1.1 Επιστημολογικές προσεγγίσεις
- 2.2 Επιστημονικές θεωρίες
- 2.2.1 Κλασικές επιστημονικές θεωρίες
- 2.2.2 Σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες
3. Ιστορική πορεία της Φιλοσοφίας
- 3.1 Οι αρχικές φιλοσοφικές αντιμετωπίσεις της επιστήμης
- 3.2 Οι σύγχρονες φιλοσοφικές θεωρίες στην επιστήμη
- 3.3 Η κβαντική θεωρία και οι επιπτώσεις της
4. Ιστορική εξέλιξη των επιστημών και ειδικότερα της Χημείας
- 4.1 Η Ελληνική και Ελληνιστική περίοδος
- 4.2 Η αλχημιστική περίοδος της επιστήμης
- 4.3 Η επιστήμη στους μέσους χρόνους και την Αναγέννηση
- 4.4 Η θεμελίωση των σύγχρονων επιστημών
- 4.5 Η γέννηση και αποδέσμευση της Χημείας
- 4.6 Η Χημεία γίνεται ποσοτική επιστήμη
- 4.7 Οι πρόσφατες εξελίξεις στις Φυσικές Επιστήμες
Αντί επιλόγου
Παράρτημα
- 1. Ιστορικά στοιχεία για τους σταθμούς της επιστήμης γενικά
- 2. Ιστορικά πρόσωπα στην επιστήμη και τη φιλοσοφία της
- 3. Βιβλιογραφία
