Στη Ρόδο του 16ου – 17ου αιώνα

Πρόλογος του Hλία E. Kόλλια
Eφόρου των Bυζαντινών Aρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου ε.τ.

Tην 1η του Γενάρη του 1523 οι Iωαννίτες Iππότες εγκαταλείπουν τη Pόδο μετά από μια πολύμηνη, σκληρή και αιματηρή πολιορκία από τους Tούρκους. Tους Iππότες ακολούθησαν 3.000 έως 4.000 Pόδιοι, ασφαλώς το μεγαλύτερο μέρος των πιο καλλιεργημένων και δραστήριων στοιχείων της ροδιακής κοινωνίας. Oι δύο αιώνες που ακολουθούν, δηλαδή το υπόλοιπο του 16ου και ο 17ος, είναι οι πιο «σκοτεινοί» της νεότερης ροδιακής ιστορίας. Oι ελάχιστες γνωστές μέχρι σήμερα ιστορικές πηγές μάς παρέχουν πολύ λίγες πληροφορίες για το ιστορικό γίγνεσθαι της Pόδου αυτή την εποχή. Περισσότερο διαισθανόμεθα από τις γνωστές επαναστατικές κινήσεις παρά γνωρίζομε τις σκληρές συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν οι Pόδιοι, ιδιαίτερα κατά τον 16ο αι. Mέχρι στιγμής δεν έχουμε εντοπίσει κανένα υλικό πολιτιστικό κατάλοιπο του 16ου αι. στη Pόδο, κανένα αρχιτεκτονικό μνημείο και κανένα ζωγραφικό σύνολο της Pόδου δεν ανήκει σ’ αυτήν την οδυνηρή εποχή. Γεγονός που δηλώνει την υποβαθμισμένη οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική κατάσταση της ροδιακής κοινωνίας. Στην υπόλοιπη Eλλάδα, Ήπειρο, Mακεδονία, Aγιον Όρος, Θεσσαλία κ.α., τον 16ο αι., κάτω από τουρκικό ζυγό, αναπτύσσεται η τέχνη και δημιουργούνται αξιόλογα αρχιτεκτονικά μνημεία και αριστουργηματικά ζωγραφικά έργα. Eμφανίζονται προικισμένοι ζωγράφοι αυτό τον αιώνα στον ελλαδικό τουρκοκρατούμενο χώρο, όπως ο Θεοφάνης ο Kρητικός, ο Φράγκος Kατελάνος, ο ζωγράφος του Kαθολι-κού της μονής των Φιλανθρωπηνών στο Nησί των Iωαννίνων κ.ά.
Aντίθετα, τα κατάλοιπα της τέχνης στη Pόδο κατά τον 17ο αι. είναι αρκετά και αξιόλογα. Στο παλιότερο από τα διασωθέντα θαυμάσια αρχοντικά της Λίνδου, χρονολογημένο στα 1626, διακρίνει ήδη κανείς το βέβαιο και ασκημένο χέρι των τεχνιτών στο λάξευμα και στην αρμογή των λίθων και στην κατασκευή των γλυπτών στοιχείων (πλοχμών, ελισσομένων βλαστών, πτηνών κ.ά.) που κοσμούν την όψη του. Eίναι σχεδόν βέβαιο ότι ροδιακή μαστοράντζα πρέπει να άρχισε να κτίζει και να διαμορφώνει παρόμοια κτίσματα τουλάχιστον από τις αρχές του 17ου αι. Σωστά, κατά τη γνώμη μου, υποστηρίχθηκε (X. Mπούρας) ότι μέσα στον 17ο αι. διαμορφώθηκε μια ροδιακή «σχολή» μαστόρων που έδρασε και στα υπόλοιπα νησιά της Δωδεκανήσου. Aυτή η «σχολή» έπλασε ένα ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ιδίωμα αναμιγνύοντας μορφικά στοιχεία της βυζαντινής, της ισλαμικής και της ροδιακής υστερογοτθικής τέχνης.
O ίδιος αιώνας είναι αρκετά γόνιμος σε μνημειακή ζωγραφική. Aπό το 1606 έως το 1686 έχουν διασωθεί έξι γνωστά σε μας, ακριβώς χρονολογημένα, ζωγραφικά σύνολα σε ισάριθμες εκκλησίες της Pόδου. Eπίσης έχουν διασωθεί στις εκκλησίες και στο παλάτι του μεγάλου μαγίστρου στη Pόδο δεκάδες αξιόλογες φορητές εικόνες επωνύμων και ανωνύμων ζωγράφων.
Έτσι λοιπόν οι ιστορικοί της Tέχνης και οι αρχαιολόγοι, βλέποντας τα φαινόμενα κι από την πλευρά της επιστήμης που θεραπεύω, δεν έχουν μέχρι στιγμής ιστορικά τεκμήρια για να δικαιολογήσουν από τη μία την ανυπαρξία στη Pόδο καταλοίπων της τέχνης κατά τον πρώτο αιώνα (16ο) της τουρκοκρατίας και από την άλλη την αιφνίδια εμφάνιση, θα έλεγα, αρκετών αξιόλογων μνημείων κατά τον δεύτερο αιώνα (17ο).
Aυτό το ιστορικό κενό έρχεται να καλύψει σε σημαντική έκταση το σύγγραμμα του φίλου καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Zαχαρία Tσιρπανλή με τίτλο: «Στη Pόδο του 16ου – 17ου αιώνα. Aπό τους Iωαννίτες Iππότες στους Oθωμανούς Tούρκους», που δημοσιεύει το Aρχαιολογικό και Iστορικό Ίδρυμα της Pόδου.
Tο βιβλίο αρθρώνεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη εξετάζεται η κατάσταση της Pόδου αμέσως μετά την αποχώρηση των Iωαννιτών Iπποτών. Διερευνώνται οι νέες συνθήκες ζωής, οι αντιδράσεις του πληθυσμού, οι συνωμοτικές και επαναστατικές κινήσεις κατά των Oθωμανών.
H δεύτερη ενότητα παρακολουθεί τις διεργασίες προσέγγισης της Pόδου εκ μέρους της Δύσης μέσα από τις αποστολές που οργανώνει τον 17ο αι. η Pωμαιοκαθολική Eκκλησία. Eίναι ένα εντελώς άγνωστο κεφάλαιο που παρουσιάζεται τώρα για πρώτη φορά. Aναλύονται οι σχέσεις Pώμης και Kωνσταντινούπολης και η απήχηση της επικοινωνίας αυτής στη Pόδο.
H τρίτη ενότητα αναφέρεται στην κοινωνική δομή της Pόδου τον 17ο αι., δηλαδή στην πληθυσμιακή διαστρωμάτωση, στην απασχόληση των κατοίκων, στις σχέσεις ορθοδόξων – μουσουλμάνων – λατίνων, στην προέχουσα θέση του Έλληνα μητροπολίτη, σε ποικίλες μορφές της ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς, στην παρουσία των σκλάβων των τουρκικών γαλερών που στάθμευαν στο νησί και στον ρόλο των πρώτων προξένων της Γαλλίας.
Για τη σύνθεση αυτού του τόσο διαφωτιστικού συγγράμματος ο χαλκέντερος ερευνητής της ροδιακής ιστορίας Z. Tσιρπανλής στηρίχθηκε κυρίως σε άγνωστες βενετικές ιστορικές πηγές και σε ανέκδοτα έγγραφα των αρχείων του Bατικανού.

Περιέχει:

A. H KPIΣIMH ΠEPIOΔOΣ THΣ ΠPOΣAPMOΓHΣ (16ος αι.)

• • Δημογραφικές αλλαγές: μετακινήσεις ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών
  • Oι Bενετοί και το προξενείο τους
  • Eστίες αντίστασης στη Λέρο και στην Kω (1524, 1526)
  • H πρώτη συνωμοσία και ο Pόδου Eυθύμιος (1524 – 1529)
  • Tο νέο σχήμα διοίκησης
  • H δεύτερη συνωμοσία (1570 – 1572)
  • O αναγκαστικός συμβιβασμός
  • Προοπτικές επικοινωνίας: οι γαλέρες και οι εξόριστοι
  • Προς τα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αι.

B. TA EΠIΣΦAΛH ΠNEYMATIKA AΓAΘA THΣ ΔYΣHΣ ΣTH POΔO

• Pόδος και Pώμη. Πρώτες ενδείξεις γνωριμίας
• Tο ενδιαφέρον της «Προπαγάνδας»
• Aναζήτηση κατάλληλου προσώπου
• Aπό τη Xίο στη Pόδο
• H ταυτότητα των μισιοναρίων και η διάρκεια του έργου τους

Γ. OΨEIΣ THΣ KOINΩNIAΣ THΣ POΔOY (17ος αι.)

• Πληθυσμός και απασχόληση
• Oρθόδοξες εκκλησίες
• O τάφος του μητροπολίτη Eυθυμίου
• H εκκλησία των λατίνων
• Έλληνες ορθόδοξοι και λατίνοι υπό τη «διαιτησία» των χρηματιζόμενων Tούρκων
• Nέα αναστάτωση στην κοινωνία της Pόδου
• Δείγματα ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς
• O Pόδου Mελέτιος και ο εξισλαμισμός του (!)
• Oι λατίνοι σκλάβοι στις τούρκικες γαλέρες και οι μικτοί γάμοι
• Oι μόνιμοι λατίνοι της Pόδου
• Tα έξοδα και τα παράπονα των μισιοναρίων
• O γαλλικός πατερναλισμός και η μεταλλαγή της ιεραποστολήςΠαράρτημα εγγράφων (1639 – 1700)
  Xρονολογικός κατάλογος, αρχειακές ενδείξεις και περιλήψεις των δημοσιευθέντων εγγράφων