,

Ένα Χωριό στον Εμφύλιο. Ο Πεντάλοφος και ο Βυθός Βοΐου Κοζάνης στον εμφύλιο

Στον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949

13,52

N-id: 1344 Κατηγορίες: , , , Ετικέτα: Σελίδες: 224 Σχήμα: 17 x 24 Xρονολογία: 2009 ISBN: 978-960-456-159-9 Εκδόσεις: Εκδόσεις Ζήτη

Πρόλογος του Σωτήρη Κάσσου

Γεννήθηκα το 1936 στον Πεντάλοφο Κοζάνης, ένα ορεινό χωριό του Βοΐου, κέντρο διοικητικό και στρατιωτικό του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στη Δυτική Μακεδονία (1943-’44). Μικρό παιδί ακολούθησα κι εγώ τους δικούς μου στο μέρος που είχαν επιλέξει να κρυφτούν, όταν οι Γερμανοί αρχές Ιουλίου του 1944 μπήκαν στον Πεντάλοφο κι έκαψαν μεταξύ άλλων και το σχολειό μας. Η χαρά της απελευθέρωσης κράτησε λίγο. Ο κατατρεγμός των χωριανών που είχαν πάρει μέρος στο ΕΑΜ έφτανε ως απόηχος στ’ αυτιά μου και στη συνέχεια βίωσα τόσο εγώ όσο κι άλλοι της γενιάς μου τη φρίκη του εμφυλίου. Απ’ το φθινόπωρο του 1946 κι ως το 1947 ο Πεντάλοφος είτε μέσα στον οικισμό είτε γύρω του ήταν θέατρο συγκρούσεων κι ανάλογα άλλαζε χέρια, άλλοτε ανταρτοκρατούμενος κι άλλοτε στρατοκρατούμενος. Απ’ το 1948 χρησιμοποιήθηκε ως ορμητήριο του Εθνικού Στρατού εναντίον των ανταρτών, που ήταν οχυρωμένοι στα προερείσματα του Γράμμου (Τάλιαρος, Αι-Λιας). Ζώντας μέσα σ’ ένα περίκλειστο χωριό, είχα άμεση εμπειρία του πολέμου. Έχουν χαραχτεί ανεξίτηλα στη μνήμη μου όλες οι φοβερές εικόνες των τραυματιών, των νεκρών (μεταξύ αυτών και απανθρακωμένων στρατιωτών). Και μετά τον εμφύλιο ο βαθύς διχασμός που προκάλεσε η αδελφική σύγκρουση, ο φόβος, η καχυποψία, το βαρύ πολιτικό κλίμα.
Ανάμεσα στις παρενέργειές του η καταστροφή στοιχείων της περιόδου ’41-’44. Στο σπίτι του γαμπρού μου Σωτήρη Πατσαλιά βρέθηκαν δυο κιβώτια με έγγραφα του ΕΑΜ. Όλα ρίχτηκαν στη φωτιά. Η μάνα του ελασίτη Ηλία Σαμαρά κατέστρεψε πολύτιμες φωτογραφίες της Εθνικής Αντίστασης. Ο Κωνσταντίνος Γάρος, αρχισυντάκτης της «Ελεύθερης Ελλάδας», που εξέδιδε στο χωριό η 9η μεραρχία του ΕΛΑΣ, όταν τον ρώτησα αν είχε περισωθεί κάποιο στοιχείο απ’ το αρχείο, μου απάντησε: «Όταν με εξόρισαν η γυναίκα μου από φόβο κι από άγνοια ανάψε το φούρνο και τα έκαψε. Μάλιστα μου παραπονέθηκε ότι δεν καίγονταν εύκολα. Για δεκαετίες δεν τολμούσα να ασχοληθώ με το θέμα της Κατοχής και της Αντίστασης, γιατί έπεφτε βαριά πάνω τους η σκιά του Εμφυλίου. Για τον ίδιο τον εμφύλιο ούτε λόγος. Εθεωρείτο ταμπού. όποιος τολμούσε να τ’ αγγίξει καιγόταν, ιδιαίτερα στις μικρές κλειστές κοινωνίες. Ουσιαστικά μερικά χρόνια μετά τη δικτατορία των συνταγματαρχών κι αφού είχε νομιμοποιηθεί το ΚΚΕ άρχισαν να δημοσιεύονται απομνημονεύματα πρωταγωνιστών της περιόδου κι απ’ το 1990 κυρίως έγιναν διεθνή συνέδρια και εκδόθηκαν αξιόλογες μελέτες. Αυτό δεν σημαίνει ότι η συναισθηματική φόρτιση που κουβάλάει αυτή η περίοδος εξέλιπε. Έχει καταλιαγιάσει επιφανειακά, στο βάθος παραμένει. Ήταν πόλεμος, αλλά τι πόλεμος; Και πότε άρχισε το 1943, το 1944 ή το 1946;
Το 2006 πήρα την απόφαση να γράψω μετά κι από προτροπή του αγαπητού φίλου Ανδρέα Τακαλιού, που συνέβαλε στην προσκόμιση στοιχείων, είχε την επιμέλεια όλου του έργου, έγραψε τους προλόγους, τις σημειώσεις, τις πρόσθετες μαρτυρίες. Οι προσωπικές μου αναμνήσεις αποτέλεσαν τη βάση της εργασίας μου. Αυτές προσπάθησα να τις συνταιριάσω με τις αφηγήσεις των χωριανών και τη σχετική βιβλιογραφία. Κύριος στόχος να φανεί το πώς έζησαν οι απλοί άνθρωποι και μάλιστα ένα παιδί ενός ορεινού χωριού_-_στρατοπέδου τον εμφύλιο. Δεν μας ενδιαφέρει τόσο ο πόλεμος ο ίδιος, όσο ο αντίκτυπος του πολέμου. Ορισμένα γεγονότα του εμφυλίου στον Πεντάλοφο και γύρω απ’ αυτόν, όπως π.χ. η ανατίναξη του γεφυριού του Φυλάχτη στο ποτάμι Πραμόρτσα είναι δυσκολο να προσδιοριστούν χρονικά με ακρίβεια. Τα όσα γράφονται παραπάνω πιστεύουμε πως απαντούν στο εύλογο ερώτημα γιατί δεν καλύπτουμε επαρκώς τα προ του εμφυλίου και αρκούμαστε σε μια συνοπτική εξιστόρηση των όσων έγιναν στην περίοδο της Κατοχής. Η ιστορία της 9ης μεραρχίας του ΕΛΑΣ, που τυχαίνει νά ‘ναι ως ένα βαθμό και ιστορία του χωριού δεν έχει καταγραφεί. Γεγονότα όπως αυτό του Αυγερινού τον Απρίλιο του 1943, το πώς ασκήθηκε η εξουσία στην περίοδο της Εαμοκρατίας, (πόσοι, ποιοι και μέσα σε ποιο κλίμα εκτελέστηκαν στον Πεντάλοφο το 1943 και 1944 είναι μια παράμετρος) δεν καλύπτονται στις λεπτομέρειές τους. Στέκομαι σ’ αυτά, γιατί αποτελούν σημεία κλειδιά για την κατανόηση των κατοπινών γεγονότων. Τα δυο αυτά θέματα δεν αποτελούν το κύριο αντικείμενο αυτής της έρευνας γιατί λόγω της δυσκολίας τους χρειαζονται πολύ περισσότερη έρευνα. Ακόμα οι περιπέτειες κάποιων ανθρώπων δεν φωτίζονται όσο θα θέλαμε. Είτε γιατί τα πρόσωπα έφυγαν και πήραν τα μυστικά μαζί τους, είτε γιατί οι ελάχιστοι που ζουν για ευνόητους λόγους δεν θέλουν να μιλήσουν. Παρ’ όλες τις δυσκολίες προσπάθησα να παρουσιάσω τόσο τα συμβάντα, όσο και τον απόηχό τους με τρόπο, κατά το δυνατόν αντικειμενικό, έξω από σκοπιμότητες και ιδιαίτερες συναισθηματικές εξάρσεις. Οι αναγνώστες θα κρίνουν κατά πόσο το πέτυχα.
Προχωρήσαμε μαζί με τον Ανδρέα Τακαλιό στη συγγραφή ενός βιβλίου, γιατί κρίναμε πως τώρα που τα πάθη έχουν ως ένα σημείο καταλαγιάσει είναι καιρός -60 χρόνια πέρασαν από τότε- να καταγράψουμε βιώματα και να προσκομίσουμε στοιχεία χρήσιμα για την καταγραφή της τοπικής ιστορίας. Βλέπαμε πως κάποια πρόσωπα που είχαν πάρει μέρος θέλαν όχι μόνο να μιλήσουν αλλά και να γράψουν, πριν επέλθει το φυσικό τέλος. Γι’ αυτούς όλους, αλλά πιο πολύ για τους αδικοσκοτωμένους άξιζε το τόλμημα. Γνωρίζουμε πως μια σημαντική μερίδα του κοινού ούτε ν’ ακούσει θέλει κι ούτε να διαβάσει. Τους σεβόμαστε. Τι λέμε σ’ αυτούς; Αν μας κάνουν την τιμή να μας διαβάσουν, να το κάνουν προσεκτικά, να μη σταθούν σε λέξεις και μεμονωμένα αποσπάσματα. Δεν τους ζητάμε ν’ αλλάξουν γνώμη. Αυτό δεν είναι εύκολο. Όσοι έζησαν τη δεκαετία 1940-1950 έχουν φκιάξει μέσα τους με βάση τα δικά τους βιώματα τη δική τους ιστορία για τον πόλεμο. Aυτοί, κατά κύριο λόγο, έχουν τη δυνατότητα να μας ελέγξουν. Όσοι πάλι μ’ αυτήν τη διαμορφωμένη γνώμη θα αναξητήσουν στο βιβλίο μια επιβεβαιώση των θέσεων τους, όσοι θα ψάχνουν να βρουν σε ποια παράταξη να μας χρεώσουν, είναι πιθανόν ν’ απογοητευθούν. Το να μας κατατάξουν κάπου δεν είναι δύσκολο, αλλά δεν είναι και το πρωτεύον. Αδυναμίες θα βρουν. Και ελλείψεις και λάθη. Δεν είναι δυνατόν να χωρέσουν όλα σ’ ένα βιβλίο. Για ορισμένα θέματα ακούσαμε δυο και τρεις διαφορετικές εκδοχές. Δεν είναι εύκολο να διακρίνει κανείς πού σταματά η προπαγάνδα κι αρχίζει η (σχετική) αλήθεια. Το πρόβλημα του πώς προσλαμβάνουμε την ιστορία της περιόδου έχει να κάνει και με τις παγιωμένες απόψεις που επιβλήθηκαν απ’ τα ιερατεία των δύο πλευρών. Απευθυνόμενοι, τέλος, στους νέους, αυτούς, που τα καλοκαίρια παίρνουν τα βουνά, τους λέμε πως αυτό το πόνημα μπορεί να τους βοηθήσει να μάθουν κάποια πράγματα για τη νεότερη ιστορία του τόπου. Ο Πεντάλοφος, το Επταχώρι, η Φούρκα είναι ανοιχτά μουσεία σύγχρονης ιστορίας. Τους καλούμε ν’ ανεβούν στην Πανούκλα, κι όχι μόνο ν’ απολαύσουν το φυσικό τοπίο αλλά να δουν και τις αμυντικές κατασκευές που διακρίνονται ακόμα. Μόνο νά ‘χουν το νου τους να μην σκαλίζουν. Και μετά Τάλιαρος, Πατώματα, Αι-Λιάς, Επταχώρι, Σαραντάπορος, Κούτσουρο αριστερά, Μπουχέτσι δεξιά, η αρχή του Γράμμου.


Περιεχόμενα

Ο Πεντάλοφος και ο Βυθός στο μεσοπόλεμο
Πεντάλοφος – Βυθός – Στρατιωτικό και πολιτικό κέντρο της Αντίστασης στη Δ.Μ. 1943-1944

Μέρος 1: Οι απολογισμοί

  1. Από τη Βάρκιζα στον Eμφύλιο
  2. Προσαχθέντες στον αστυνομικό σταθμό Πενταλόφου – Φυλακισθέντες
  3. Εξορισθέντες
  4. Ανδρες από τον Πεντάλοφο που βγήκαν στο Βουνό
  5. Γυναίκες που ακολούθησαν τους δικούς τους στο Βουνό
  6. Αδέλφια που υπηρετούσαν σε αντίθετες παρατάξεις
  7. Παιδιά που ακολούθησαν τους γονείς τους στο Βουνό
  8. Παιδιά που έμειναν στο χωριό με τους παππούδες
  9. Στρατολογηθέντες στον Δημοκρατικό στρατό
  10. Νεκροί Πενταλοφίτες αντάρτες
  11. Λιποταξίες ανταρτών
  12. Στρατιώτες του Εθνικού στρατού
  13. Αξιωματικοί του Εθνικού στρατού
  14. Από το Βυθό
  15. Οι εκλογές
  16. Οι ναρκοθετήσεις
  17. Tα αρχεία του Αρχηγείου Βοΐου του ΔΣ

Μέρος 2: Τα γεγονότα
Εισαγωγή. Ρευστότητα, στερήσεις, ανασφάλεια, φόβος. “Πότε είχαμε αντάρτες στο χωριό και πότε ερχόταν ο στρατός”

  1. Η πρώτη επίθεση των ανταρτών και η κατάληψη του Α.Σ. Πενταλόφου
  2. Η μάχη μεταξύ ανταρτών και χωροφυλάκων (3/10/46) – Τα κομμένα κεφάλια των ανταρτών και η διαπόμπευσή τους
  3. α) Επιθέσεις κατά εφοδιοπομπών και μετακινούμενων στρατιωτικών τμημάτων β) μια αιματηρή ενέδρα
  4. α) Η φυγή στο Τσοτύλι β) Η ζωή στον ανταρτοκρατούμενο Πεντάλοφο
  5. Η αρπαγή των αιγοπροβάτων
  6. Η οχύρωση του χωριού
  7. Οι Μάυδες – Φυλάκια που επανδρώθηκαν από Μάυδες
  8. α) Επιθέσεις ανταρτών σε θέσεις που φρουρούσαν Μάυδες β) Κατάσταση Μάυδων 1946-47
  9. Eθνοφρουροί
  10. Οι «συμμοριόπληκτοι»

Μέρος 3: Η καθημερινή ζωή

  1. Η ανθρωπιστική βοήθεια
  2. Οι αντάρτες ανατινάζουν το παλιό γεφύρι του Φυλάχτη
  3. Ο κανονιοβολισμός του χωριού
  4. Το κατηχητικό σχολείο
  5. Τα παιδικά παιχνίδια
  6. Οι περιορισμοί
  7. Οι αγγαρείες
  8. Η ψυχαγωγία
  9. Η επίσκεψη ανώτερου αξιωματικού στην τάξη μας
  10. Η καθημερινότητα
  11. Οι Μακρονησιώτες
  12. Το στρατιωτικό νεκροταφείο
  13. Ο Αι-Λιας ο Ζουπανιώτικος
  14. Ο Τάλιαρος
  15. Η επίσκεψη των ανώτερων τάξεων στα Tρία Αλώνια

Παράρτημα

  1. Αρχειακό υλικό
  2. Μαρτυρίες
  3. Ιδιωματικό λεξιλόγιο
  4. Κυριότερα ονόματα τόπων, χωριών, πόλεων, περιοχών
  5. Ονόματα προσώπων

Φωτογραφικό Παράρτημα