Φύλλα Xάρτη Bόρειας Eλλάδας – H πρώτη απεικόνιση

Προλεγόμενα

Η έκδοση αυτή είναι ο δεύτερος καρπός της προγραμματικής συνεργασίας της Εθνικής Χαρτοθήκης με το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο από το 2000, όταν άρχισε η σύμπραξη των δύο οργανισμών στο πεδίο της τεκμηρίωσης και αξιοποίησης του αρχείου χαρτών του ΕΛΙΑ.
Στα πλαίσια της συνεργασίας, η Εθνική Χαρτοθήκη έχει αναλάβει την ψηφιακή τεκμηρίωση του χαρτογραφικού αρχείου του ΕΛΙΑ, το οποίο αποτελείται κυρίως από χάρτες της λεγόμενης επιστημονικής περιόδου της Χαρτογραφίας (19ος – 20ός αι.), με έντονο ελληνικό ενδιαφέρον, συνυφασμένο με τη σύγχρονη ελληνική ιστορία.
Πρόσφατα ολοκληρώθηκε στην Εθνική Χαρτοθήκη η ταξινόμηση και η ψηφιακή τεκμηρίωση μιας σειράς φύλλων χάρτη, τα οποία συντάχθηκαν και άρχισαν να παράγονται το 1889, ως ο Γενικός Χάρτης (Generalkarte) της Αυτοκρατορίας του Φραγκίσκου Ιωσήφ, μετά από τη χαρτογραφική γενίκευση των πρωτογενών φύλλων της περίφημης τρίτης αυστρουγγρικής χαρτογράφησης του β’ μισού του 19ου αι. (1869-1887). Τα φύλλα που περιλαμβάνονται στο αρχείο του ΕΛΙΑ, σε συνδυασμό με αντίστοιχα φύλλα από το αρχείο της Εθνικής Χαρτοθήκης, καλύπτουν την ευρύτερη περιοχή του βορειοελλαδικού χώρου και όχι μόνον. Στην ενότητα συμπεριλαμβάνονται, ως παράγωγα, και τα φύλλα άλλων σειρών χαρτών, κυρίως ελληνικών των αρχών του 20ού αι., τα οποία αποτελούν μεταγλωττισμένες επανεκδόσεις των αρχικών αυστριακών φύλλων, με τις απαραίτητες χαρτογραφικές αναθεωρήσεις και ενημερώσεις.
Η εργασία μας αυτή, της συστηματικής αρχειακής τεκμηρίωσης των φύλλων χάρτη της συγκεκριμένης χαρτογράφησης, μέρους του γενικότερου χαρτογραφικού έργου της Αυστρουγγαρικής αυτοκρατορίας, με το οποίο απεικονίζεται η κεντρική Ευρώπη και η Βαλκανική μέχρι και το σύνολο του βορειοελλαδικού χώρου, οδήγησε στην αναζήτηση και μελέτη ενός ευρύτερου συνόλου θεμάτων, τα οποία σχετίζονται με τη σπουδαία χαρτογράφηση. Το ιδιαίτερο βάρος που έχει δοθεί στα ζητήματα αυτά, με τα οποία φωτίζονται κύρια και παράπλευρα σημεία της συγκεκριμένης χαρτογράφησης, οφείλεται στο ιστορικό γεγονός για τον βορειοελλαδικό χώρο, ότι αυτή είναι η πρώτη επιστημονική εργασία απεικόνισης της συγκεκριμένης περιοχής, στη λεπτομέρεια της κλίμακας 1:200.000 ή του ενός εκαστοστού στο φύλλο χάρτη να αντιστοιχεί σε δύο χιλιόμετρα στο έδαφος. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία του, ο χώρος αυτός της βόρειας Ελλάδας δεν είχε απεικονιστεί με τέτοια ακρίβεια και λεπτομέρεια. Το γεγονός αποδίδει στα φύλλα του χάρτη αυτού μία μοναδική ιστορική αξία για τους ερευνητές, αλλά και για το ευρύ κοινό, λόγω του πλήθους των χωρικών πληροφοριών που περιέχουν. Επιπλέον, η συγκριτική μελέτη των αυστριακών φύλλων με τα μεταγενέστερα, άλλων εκδόσεων, μεταξύ των οποίων διακρίνονται οι μεταγενέστερες αντίστοιχες αναθεωρημένες και ενημερωμένες ελληνικές σειρές, οδηγούν σε μοναδικά και σπάνια συμπεράσματα σχετικά με την εξέλιξη του γεωγραφικού χώρου, τις τοπωνυμιακές αλλαγές, τα τεχνικά έργα των πρώτων δεκαετιών του 20ού αι., υπό ελληνική πλέον κυριαρχία, και σε πολλά άλλα.
Στην έκδοσή μας, εκτός από τις εικόνες των φύλλων χάρτη του τακτοποιημένου και ψηφιοποιημένου πλέον αρχείου, περιέχονται κείμενα ιστορικού, επιστημονικού και τεχνικού περιεχομένου, τα οποία πιστεύω ότι δίνουν μια σφαιρική εικόνα της χαρτογράφησης, του πολιτικού και διπλωματικού πλαισίου της εποχής στην οποία έγινε το έργο. Το τελικό αποτέλεσμα φαίνεται να δικαιολογεί την απόπειρα εφόσον αποδεικνύει, για άλλη μια φορά, τη σημασία και σπουδαιότητα των χαρτών στην ιστορική έρευνα και όχι μόνον.
Επίσης καταδεικνύεται εναργέστατα, νομίζω, η σημασία της χρήσης των νέων ψηφιακών τεχνολογιών, αλλά και η χρήση των αναλυτικών και χαρτογραφικών μεθόδων και τεχνικών, όπως εφαρμόζονται στην Εθνική Χαρτοθήκη, στην αξιοποίηση των σπουδαίων χαρτογραφικών αρχείων και συλλογών, όπως είναι αυτή του ΕΛΙΑ. Έτσι, η συνάντηση της Χαρτογραφίας και των τεχνολογικών περιοχών που τη στηρίζουν με την Ιστορία αποδεικνύεται ευτυχής και πάλι.

Ευάγγελος Λιβιεράτος, Πρόεδρος Εθνικής Χαρτοθήκης

Το σημείωμα του ΕΛΙΑ

Η έκθεση χαρτών και η έκδοση συνοδευτικού τόμου που αναφέρονται στη πρώτη επιστημονική απεικόνιση της βόρειας Ελλάδας, σηματοδοτούν ένα νέο σταθμό στη προγραμματική συνεργασία της Εθνικής Χαρτοθήκης με το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο.
Τον αρχικό στόχο της ψηφιακής τεκμηρίωσης του χαρτογραφικού αρχείου του ΕΛΙΑ σύντομα ακολούθησαν άλλες παράλληλες εκδηλώσεις, όπως η παρουσίαση θεματικών εκθέσεων και η εκτύπωση ενδελεχών καταλόγων, που απευθύνονται στο ευρύτερο κοινό και ανέκαθεν αποτελούσαν αντικείμενα ενδιαφέροντος για τους δύο συνεργαζόμενους οργανισμούς. Οι κοινές αυτές εκδηλώσεις, πέρα απ’ το γνωστικό ενδιαφέρον τους, έδωσαν την ευκαιρία μιας αποδοτικότερης συνεργασίας ανάμεσα στα δύο μέρη, η οποία έγινε ακόμη στενότερη μετά την εγκατάσταση του ΕΛΙΑ στη φιλόξενη πόλη της Θεσσαλονίκης.
Για τη σημασία της έκθεσης και του τόμου αρμοδιότεροι να μιλήσουν είναι ο Ευάγγελος Λιβιεράτος και οι συνεργάτες του. Σ’ εμάς απομένει να επισημάνουμε την πολυεπίπεδη παρουσίαση του εγχειρήματος και το εξαιρετικό ενδιαφέρον που συνιστά η χρήση των νέων ψηφιακών τεχνολογιών στην αξιοποίηση του χαρτογραφικού υλικού του παρελθόντος.

Δημήτρης Πόρτολος, Γενικός Γραμματέας ΕΛΙΑ

Περιεχόμενα

• Προλεγόμενα
  Eυάγγελος Λιβιεράτος
• Το σημείωμα του ΕΛΙΑ
  Δημήτρης Πόρτολος
• Η “Δυαδική Μοναρχία” της Αυστρουγγαρίας και η νοτιοανατολική Ευρώπη 1975-1914
  Γιάννης Στεφανίδης
• Σύντομη επισκόπηση του Ανατολικού Ζητήματος κατά τον 19ο αι.: Το ενδιαφέρον για τις ευρωπαϊκές κτήσεις της Τουρκίας
  Ελπίδα Βόγλη
• Ο πρώτος επιστημονικός χάρτης της βόρειας Ελλάδας
  Ευάγγελος Λιβιεράτος
• Η προβολική αναγωγή της διανομής Generalkarte και η ψηφιακή σύγκριση των φύλλων της με σύγχρονους χάρτες
  Χρυσούλα Μπούτουρα, Κώστας Παπαδόπουλος
• Το ανάγλυφο στα φύλλα της σειράς Generalkarte
  Χρυσούλα Μπούτουρα
• Τα φύλλα χάρτη της σειράς Generalkarte και οι επανεκδόσεις τους
  Νόπη Πλούτογλου
• Επί του εντοπισμού αρχαιοτήτων σε φύλλα χάρτη της σειράς Generalkarte
  Μαρία Παζαρλή
• Η εξέλιξη των γεωδαιτικών οργάνων μέχρι τις αρχές του 20ού αι.
  Χριστογεώργης Καλτσίκης και Δημήτρης Ρωσσικόπουλος
• Κατάλογος φύλλων τεκμηρίωσης
  Νόπη Πλούτογλου