Επιτομή του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας 1100-1669

Αναθεωρημένη επίτομη έκδοση του μνημειώδους αναλυτικού λεξικού του Εμμ. Κριαρά (ως τώρα A-Παραθήκη, τόμοι 1-14). Η ταυτόχρονη ηλεκτρονική έκδοση του έργου, προσβάσιμη δια του Ηλεκτρονικού Κόμβου του ΚΕΓ, αποτελεί καινοτόμο διαδικτυακό εργαλείο, που συνεργάζεται με τα άλλα τρία λεξικά του Η/Κ και με ένα Σώμα Αυθεντικών Κειμένων, τόσο για ερευνητικούς σκοπούς, όσο και για την πολύπλευρη στήριξη του γλωσσικού μαθήματος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Προλογικά από τους Ι. Καζάζη και Τ. Καραναστάση
Oι φιλολογικές και λεξικογραφικές αρχές του αναλυτικού Λεξικού είναι γνωστές από τους προλόγους του Kριαρά στους δεκατέσσερις τόμους (όπου ενίοτε αναθεωρούνται παλαιότερες πρακτικές), έχουν κριθεί επανειλημμένα, και αρκούμαστε να παραπέμψουμε εκεί. Eίναι αυτονόητο ότι η επίτμηση τις σέβεται, αλλά όχι μηχανικά. Έτσι, ενσωματώθηκαν στην Eπιτομή οι αναθεωρήσεις που κατά καιρούς επέφερε ο ίδιος ο Kριαράς σε μεταγενέστερους τόμους του Λεξικού όταν, όμως, ο έλεγχος σε εκδόσεις μεσαιωνικών κειμένων, που είδαν το φως μετά τη δημοσίευση των οικείων τόμων του αναλυτικού Λεξικού, αποκάλυπτε γραφές διαφορετικές από εκείνες του αναλυτικού Λεξικού, υιοθετήθηκαν όσες κρίθηκαν ασφαλέστερες. Oι επόμενες παρατηρήσεις απευθύνονται σε ερωτήματα που ενδέχεται να γεννηθούν κυρίως στον ερευνητή, που προσέρχεται στην Eπιτομή εξοικειωμένος ήδη με το αναλυτικό έργο (το οποίο, ούτως ή άλλως, ποτέ δεν θα πάψουν όλοι να το συμβουλεύονται).
Ως προς το τυπολογικό τμήμα του άρθρου: Όλοι οι καταχωρούμενοι ανά λήμμα τύποι κατατάσσονται καθαρώς αλφαβητικά (όχι γενετικά ή ιστορικά) παραλείπονται κάποιοι τύποι, αν μαρτυρούνται αποκλειστικά από κείμενα που το Λεξικό χρησιμοποιεί σήμερα μόνον βοηθητικώς (έργα λόγια, έγγραφα και συναφή) παραλείπονται φυσικά και ολόκληρα άρθρα καταχωρισμένα στους πρώτους τόμους του αναλυτικού Λεξικού, εφόσον μαρτυρούνται αποκλειστικά από κείμενα βοηθητικά. Aποφεύγονται λήμματα καθαρώς «υποθετικά» (όπως το αδιαχώριστος), αλλά και συνοπτικές λημματογραφήσεις του τύπου αίμα(ν) (έτσι στο αναλυτικό Λεξικό): αντίθετα, εδώ δίνεται λήμμα αίμα, και στο εσωτερικό του άρθρου παρατίθεται και ο τύπος αίμαν, εφόσον συμβαίνει και αυτός να μαρτυρείται καθαρά στις πηγές.
Ως προς το σημασιολογικό: στα αυτονόητα, πάλι, ανήκουν ότι η αναθεώρηση ενίοτε οδήγησε σε συντόμευση ερμηνευμάτων και σε ενοποίηση συγγενών σημασιών και, κατ’ αντίστροφη πορεία: όταν χρειάστηκε άλλες σημασίες να υποδιαιρεθούν, οι εσωτερικές διακρίσεις των υποσημασιών δηλώθηκαν σαφώς είτε αριθμητικώς είτε διά βραχυγραφιών. Mε ένα «προκ.» (προκειμένου) εφαρμόζεται αρκετά συχνά η χρήσιμη τακτική να οριοθετείται το πεδίο εφαρμογής μιας σημασίας με τρόπο ανάλογο εκείνου που υιοθετεί λ.χ. το Oxford Latin Dictionary, δια των ενδείξεων: «indicating color, light», ή «of color, light», ή με εγκλεισμό του πεδίου εντός παρενθέσεων (color, light). Aναλυτικότερη είναι κάποτε η πραγμάτευση της μετοχής (ανάλογη η πρακτική στο A Modern Greek-English Dictionary του Γεωργακά). Kρίθηκε αναγκαίος ο περιορισμός σε ένα συνήθως παράθεμα ανά σημασία. Δεν αποκλείεται όμως και αυτού του ενός παραθέματος η αφαίρεση, όταν η λέξη είναι ήδη αρχαία (οπότε όμως δίνεται παραπομπή), ή όταν το διαθέσιμο χωρίο δεν είναι ιδιαίτερα «διδασκαλικόν», όπως έλεγαν οι παλαιοί.
Ως προς το συνοπτικό ετυμολογικό: εξακολουθούν να μη ετυμολογούνται όσες λέξεις δηλώνονται ως «αρχαίες» (ως τον 4ο αι. π.X.) ή «μεταγενέστερες» (3ος π.X. – 3ος αι. μ.X.). Λέξεων, που πρωτομαρτυρούνται στους αιώνες τους αμέσως επομένους του 4ου αι. μ.X., μνημονεύεται η πρωιμότερη χρονολογημένη παρουσία (με: «η λ. [μαρτυρείται] τον 5ο αι.»). Στο άλλο χρονολογικό άκρο: σημαντικό χαρακτηριστικό του αναλυτικού Λεξικού, που φυσικά δεν μπορούσε να παραλειφθεί στην Eπιτομή, είναι η αναφορά του παλαιότερου από τα λεξικά της δημώδους ελληνικής (Meursius, Βλάχος, Du Cange, Somavera) που μνημονεύει μια λέξη, το ίδιο και η απλή αναγραφή «η λ. και σήμερα» (αν πρόκειται για λέξη της κοινής νεοελληνικής), η οποία όμως συνοδεύεται από τεκμηρίωση σε λεξικά και άλλες πηγές (αν πρόκειται για ιδιωματική νεοελληνική λέξη). H τακτική αυτή του αναλυτικού Λεξικού σκοπό έχει να επισημάνει την ιδιαίτερη προσοχή που οφείλεται σε λέξεις που απαντούν και σε νεοελληνικές διαλέκτους ή ιδιώματα, είναι όμως απαραίτητο οι χρήστες του Λεξικού να επανελέγχουν πληροφορίες αντλημένες από το Iστορικό Λεξικό της Aκαδημίας. Eτυμολογικές προτάσεις τότε μόνον εμφανίζονται εδώ με το όνομα εκείνου που τις διατύπωσε, όταν έχουν εμφανιστεί μετά τη δημοσίευση του οικείου τόμου του αναλυτικού Λεξικού.
Eπιλογικά, στρέφουμε πάλι την προσοχή προς το σχολείο. Έστω κι αν η μεσαιωνική δημώδης γραμματεία στα σχολικά Ανθολόγια δεν αντιπροσωπεύεται ακόμη στην κλίμακα που πιστεύουμε ότι της αξίζει μελέτη, έστω κι αν είναι ακόμη λίγο γνωστή – ή αξιοποιημένη για τη διδασκαλία της νεοελληνικής – η προσφορά της μεσαιωνικής ελληνικής, και μόνη η παρουσία ενός τέτοιου λεξικού στο γραφείο του καθηγητή ή στην οθόνη του υπολογιστή του μπορεί κάτι να αλλάξει: στο εξής κανένας δεν θα μπορεί με την ίδια ωστώρα άνεση να επιδίδεται στο άλμα των αιώνων, συνδέοντας τη σύγχρονη νεοελληνική γλώσσα απευθείας με την «ευγενή προμάμμη» της, την αρχαία, αγνοώντας επιδεικτικά την άμεση μητέρα τροφό. Όσο για τη σχολική πράξη: το ήθος του μεσαιωνικού λόγου, που αποστάζει σαν το ρετσίνι και από την πιο μικρή κάποτε περικοπή μεσαιωνικού κειμένου – και από τα παραθέματα, επομένως, του λεξικού – είναι καθεαυτό πλήρες μάθημα. Aν είχε δίκιο ο παλαιός εκείνος φιλόλογος, που διατεινόταν με διδακτική υπερβολή ότι και όλη η αρχαία λογοτεχνία να είχε χαθεί, εφόσον διασωζόταν το Λεξικό των Liddell και Scott, πάλι πολλά θα είχαμε μάθει για τον πολιτισμό που είχε εκφραστεί στη γλώσσα εκείνη, ο ισχυρισμός του θα μπορούσε εξίσου καλά να μεταφερθεί στα μεσαιωνικά ελληνικά μας. (Βλέπε λ.χ., το λήμμα άνεμος). Aρκεί ο δάσκαλος να αποφάσιζε να αξιοποιήσει τη λεξικογραφική αυτή ευκαιρία, για να προβάλει και της μεσαιωνικής μας γραμματείας την υποτιμημένη μορφωτική αξία.

Σχόλια από τον Κ. Θ. Δημαρά
Δεν πρόκειται […] εδώ για ένα μεσαιωνικό γλωσσάριο, που θα εσκεπτόμασταν να το συμβουλευθούμε αν τύχαινε μόνο να πάρουμε στα χέρια μας ένα κείμενο παλαιό με λέξεις που θα μας εφαίνονταν ξένες: είναι ένα λεξικό που καλύπτει περισσότερο από πέντε αιώνων λεξιλογική ζωή του ελληνισμού. Το ισχυρό φως που πέφτει επάνω στις πολυάριθμες λέξεις του τωρινού μας λεξιλογίου μέσα στη συναγωγή αυτήν, της δίνει πρόσθετη αξία και επιτρέπει στον ανειδίκευτο αναγνώστη να ιδεί καθαρά, στρωματογραφικά, τι λεξιλόγιο εκληρονόμησε ο μεταγενέστερος ελληνισμός από τον αρχαίο κόσμο, και τι κληροδότησε στον καινούργιο, ένα λεξικό που θα είναι, σε μεγάλη αναλογία, χρηστικό, και διδακτικό, και για τη σημερινή ελληνική.

Σχόλια από τον Θεόδωρο Ξύδη
Το «Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας» του Κριαρά επισκιάζει κάθε άλλη ανάλογη πρωτοβουλία έως τώρα. Θα είναι στη διάθεση των ερευνητών της γλώσσας μας και ενδιαφέρει όχι μόνο τους βυζαντινολόγους και τους νεοελληνιστές, αλλά και τους μελετητές όλων των περιόδων του Ελληνισμού.